Barney Pityana:

Transformation, Black Consciousness

and African Renaissance

(Maandblad Zuid-Afrika, September 2015)

In his younger days, Barney Pityana was one of the leaders of the Black Consciousness Movement, working side by side with Steve Biko. Now, even though he is part of the establishment, he still has a keen eye for the pitfalls of colonialism and racism at South African institutions of higher education.

We meet at the offices of the Thabo Mbeki Foundation, an NGO initiated by former President Mbeki ‘to be a catalyst for the achievement of an African Renaissance.’

‘For a long time now, I have been committed to Thabo Mbeki’s strivings to draw South Africa into a closer, more intimate relationship with Africa and what Africa stands for and, if necessary, to take the lead in all things African on the world stage,’ Pityana explains our meeting there. ‘To my mind that was Mr Mbeki’s greatest contribution as president. It is my pleasure to help translate his ideas into programmatic linkages with higher education institutions and research centres in Africa and establish a research centre at the Thabo Mbeki Foundation.’

‘There is a direct link between academic transformation and the idea of an African Renaissance. For three hundred years, higher education in South Africa was linked to European ideas, education, and science, and more recently, to those of North America as well. Especially during apartheid, for ideological and political reasons, South Africa grew increasingly isolated from the rest of the continent. After 1994, the new South Africa benefited from the long years of liberation struggle that was very much linked to Africa. Many South African leaders found refuge in African states, the liberation struggle was conducted from African states, and in Africa itself our struggle received much support.’

Massification first

‘When the new South Africa became a fact, our priority was to ensure that higher education was opened up to the masses to whom it had been shut. This first phase was also about visibility of African leadership – black managers and academics – in our institutions. This did mean, however, that many of us walked into a system that was not of our own making, even though most of us were products of that very system: either we had been educated here, or in Europe, or the USA. At the time, we made no claims to any prior knowledge different from what we had received. It was easier for us to simply walk into the system and to make it work as it had always worked.’

‘Gradually, it became clear, however, that this was not a viable proposition. South Africans became conscious of Africa and of being African – a consciousness relating to issues of culture, interpretations of history, and the ability of Africa to rise above its past. None of these issues were represented in the manner in which learning was taking place. There was, so to speak, a parallel world out there which was not represented at our universities.’

‘At the same time, it became evident that our students were not succeeding despite all the opportunities now available to them. We realized that we had to find out whether there were learning models which were hampering the way our students were learning.’

‘These insights only arose during the last ten years or so. By now, of course, it is becoming quite clear that in the eyes of the present generation of students and black academics we were too slow in dealing with these matters and, having been a university administrator at Unisa myself, I can’t deny it.  The main reason lay with our priorities, i.e. needing to make the universities work under our leadership and to increase representation as much as we could. This, I believe, has been achieved. Currently, African students at most of our universities number well beyond 60%. Our success rates are not as strong as they should be, and this remains a challenge. But the first important step was to stabilize the universities. This in itself was a component of the transformation process.’

What does Africanisation mean?

‘At this stage, other issues are coming to the fore, as I think they should. And these are not easy issues. One of them, of course, has to do with historical spaces. We received buildings with names, and statues, and plaques. We received an academic culture, and we received an entire set of qualities and standards from those who came before us.’

‘It’s no easy task to address these issues, because we don’t always agree about what should be done. We’re still experimenting, and no one knows what the outcome will be. Naturally, this frightens many people because, if we’re not careful, it’ll affect the standard, quality, and competitiveness of higher education in South Africa. Nevertheless, I think our present situation is ideal for pushing back boundaries a lot more than before, when our focus was still on student and staff equity.’

‘I agree with many who say that the starting point is to decolonize, to question the wisdom or authenticity of what we received, and to challenge its relevance for us today. Secondly, we must acknowledge the colonizing process. By and large, everything we have actually emanates from a whole range of histories and cultures we’ve become part of. It is unlikely that you are going to find anything today that can be called “African” in its purest sense. As Africans, of course we have views, ideas, histories, cultures, and languages of our own. But we have also taken from what we’ve learnt. What comes out in the end may well be called “African”, because the context will make it so.’

‘The same is true for legitimizing the previously marginalized African knowledge systems. None of them is so pure as to be free of any other form of learning. Rather, it’s a dialogue with other forms of learning, American, European, and Asian. What some of us are saying is that we want to be able to identify with any learning and any knowledge system, so that it doesn’t seem so foreign, so alienating so as to not speak to the inner core of who we are.’

Growing our own scholarship

‘Given the circumstances, I do think 60% black students is very good. Moreover, I don’t believe that everybody who finishes school must go to university. That’s a fallacy. The big challenge we’re faced with today is how to move students, once they are accepted into university, to participate meaningfully, to benefit from the learning they are engaged in, and to show the appropriate outcomes. One part of the problem, of course, is the gap between school and university. Another is the socio-economic culture of this country where there is so much poverty. For many families and communities schooling is not a priority at all. Other issues directly relating to life and death need to be dealt with first.’

‘We have to be mindful of the fact that, by and large, we still depend on the same academic environment in place in 1980. The professoriate in most universities is still largely white, still male, and if there are any women, they’re likely to be white women. You can’t change that in only twenty years. In reality, it’ll take at least another twenty years. In this respect, the last ten years or more were wasted because most Africans attended university to complete their studies and then to get a job in order to support their families and extended families. At the same time, in the nation building project most Africans were being absorbed in civil service and business.’

‘At present, South African universities are drawing on talent from other African countries, like Zimbabwe, Kenya, and Nigeria.  We have to grow our own scholarship in South Africa, starting with those 60% who are going through university now. Even then, many of them will end up going to the United States or China, wherever there are opportunities…, which means that we have to be constantly developing and growing. At the moment we are nowhere near the minimum required to assure South Africa of a cadre of academic scholarship in twenty years time.’

What Steve Biko would have said

‘This whole discussion about the Rhodes statue at UCT – where I am President of Convocation – needs to be understood slightly differently. At the moment, people in South Africa are very angry, for a whole range of reasons. Part of this anger finds expression on the campuses. If it hadn’t been the Rhodes statue, it would have been something else. Over the last five years, the statue was never a matter of debate, there has never been a resolution to remove it, neither from the students, nor from the staff. There was no resistance from the university council either.’

‘In general, UCT has done very well on transformation. It has well over 60% African students, gives support to students, and produces some of the best graduates. Its success rate is probably the most successful of any South African university. But UCT is an “English” university, it’s kind of England in Africa, and for a long time they felt they could just carry on that way. The university hasn’t been sensitive enough to the fact that some kind of change was required, and that you don’t bring Africans into the university in order to change them to become like you.’

‘So the students are raising an important issue when they say that the institutional culture at UCT is alienating, European, English, and that matters like racism and sexism are not receiving enough attention. For an African student who has to live on that campus, day in and day out, attend lectures where you are a minority all the time, where you have to speak English 24 hours a day and write exams in perfect English, it is easy to feel alienated.’

‘There is a resurgence of interest in Steve Biko and Black Consciousness, at UCT especially, but at other universities as well. Part of this resurgence has to do with the extent to which young people are angry and disillusioned with the ANC as an organization and indeed as government. But you can never read Steve Biko out of context. Twenty-one years into democracy, you cannot maintain that we still live in the same South Africa Steve Biko was writing about. You cannot today pretend that white people and white ideas – white-ness – have no value or relevance. They have become part of our own knowledge systems. You have to accept that white people in our country are Africans. And, therefore, they have as legitimate a right to express themselves and to express their own Africanness as you have.’

‘What Steve was saying at that time – in an environment where African people were not in power, where African people were experiencing an amazing assault on their identity – was: if there is going to be change at all, it begins with you claiming your humanity and, if you can’t claim your humanity, you won’t actually be able to overcome. Today, each time we go to vote, we vote for the same government, and then we complain when government does things we don’t agree with. We don’t make government accountable. And although in many respects I do believe that twenty-one years on white people in this country still have a lot of power and racism is still a major factor, there are systems and processes in which we can deal with that, whereas previously there were not. You can be assertive today in a way you couldn’t be before.’

Barney Pityana: In the late sixties, Barney Pityana (Uitenhage, 1945), together with Steve Biko and others, co-founded the South African Students' Organization, the origins of the Black Consciousness Movement. During high school at Lovedale [Eastern Cape], Pityana was expelled for protesting against Bantu education. In 1976, he graduated from the University of South Africa (Unisa), but was barred from practicing law and banned from any public activity by the apartheid government. Pityana went into exile in 1978. He studied theology at King's College London and trained for Anglican ministry at Ripon College Cuddesdon in Oxford. Subsequently, he served as curate in Milton Keynes and as vicar in Birmingham. From 1988 to 1992, he was director of the World Council of Churches’ Programme to Combat Racism in Geneva. Pityana returned to South Africa in 1993. He continued working in theology and human rights and obtained a PhD in Religious Studies at the University of Cape Town (UCT) in 1995. That same year he was appointed member of the South African Human Rights Commission, which he chaired from 1995 to 2001. He also served on the African Commission on Human and Peoples’ Rights at the Organization of African Unity in 1997. In 2001, Pityana became Vice Chancellor and Principal of Unisa, a position he held for nine years. From 2011 to 2014, he was rector of the College of the Transfiguration in Grahamstown. At present, although retired, Pityana is UCT’s President of Convocation.

Ahmed Bawa:

Porous interface

between university and community

(Maandblad Zuid-Afrika, September 2015)

Durban University of Technology maintains strong ties with the local community. And with special care for life outside the class room, staff members hope to prepare their students for all that lies ahead.

Professor Ahmed Bawa was inaugurated as vice-chancellor and principal of Durban University of Technology (DUT) in September 2010. ‘I thought I had a good idea of what a South African university was,’ he says, looking back. ‘But over the past five years I learnt that we are still discovering what a South African university should be. It is a process, and we do not yet know what the outcome will be.’

Before coming to DUT, Bawa was a faculty member of the Department of Physics and Astronomy at Hunter College and a member of the doctoral faculty at the Graduate Center, City University of New York. Previously, for about nine years, he held the position of deputy vice-chancellor at the University of Natal and subsequently at the University of KwaZulu-Natal. Ahmed Bawa holds a PhD in Theoretical Physics from the University of Durham, in the United Kingdom.

Recently, his sojourn as vice-chancellor and principal of Durban University of Technology was extended with a second and final period of five years, until 2020. With all his experience, both in South Africa and internationally, Bawa is aware of the fact that the character of each of South Africa’s 26 universities is different and determined by unique historical, socio-economical, and geographical circumstances.

Interwoven relationship

Bawa’s own university, DUT, was formed in 2002 when Technikon Natal and ML Sultan Technikon merged, and was previously known as the Durban Institute of Technology. DUT has five campuses in Durban and two in Pietermaritzburg. Because of its origins as a technikon, DUT has always had strong ties with local businesses and industries. Today, DUT still values work-integrated learning, especially in fields like engineering and applied sciences. Therefore, the university has recently strengthened the industrial advisory boards for each of its 57 departments.

DUT also has strong ties with other parts of local society. In general, Bawa favours the idea of what he calls ‘porous’ interfaces between the university and the community. Take the Imbali Education Precinct, for instance, a cooperative project of one of the Pietermaritzburg campuses with a range of other institutions in the vicinity, like a Further Education and Training College, two high schools, a number of primary schools, a special needs school, early childhood development facilities, and various clinics. ‘This will allow us a much more interwoven relationship between the university and the schools,’ says Bawa. The university will ensure that every teacher in the precinct is qualified and that teachers have opportunities for further study. High school students can experience what university life is like. And the school of education will use the local schools as a place for research and engagement, while education students can do their practical training there.

DUT has similar plans for the creation of a community college on campus, for cooperation between the Health Faculty and a nearby clinic, as well as a sports project. ‘In general,’ Bawa says, ‘reflection upon the possible role of the university within the community has provided the university council with interesting ideas of what the future of this university should be, and shaping it in a completely unique, local direction, which will distinguish it from other South African universities.’

Second curriculum

Like all South African universities, DUT is confronted with the results of a largely dysfunctional secondary school system. For 2015, the university could accommodate about 7 100 new students – against 91 000 applications. ‘The vast majority of these students weren’t really ready for university education,’ Bawa contends. ‘The huge challenge we face is to try and understand how, within a period of three years, you can start making up some of the deficits.’ Bawa recalls a meeting he had with the first year students of 2011. ‘There were 6 500 of them, in different groups, and I asked them: “How many of you have read anything by Zakes Mda?” Six thousand five hundred students and not a single hand went up. I was shocked.’ Bawa and his staff, therefore, decided to devote 30% of the curriculum to a general and more ‘rounded’ education. Apart from essential skills like essay writing, public presentations, and maths, these general education courses also encourage students to reflect upon social, cultural, and ethical questions.

Apart from this, DUT pays much attention to the so-called ‘second curriculum’, the space where each student does most of his learning: outside the class room. These living and learning conditions fill Ahmed Bawa with grave concern, especially since for many young students, coming to DUT is their first experience of city life. ‘Many of them come from rural backgrounds,’ he says, ‘while the university campus is in a typical South African inner-city environment, and that is a tough environment.’ Through elaborate mentoring, both by staff members and post graduate students, the university helps the students navigate their new circumstances, giving them a chance to succeed. ‘But with all the challenges of HIV/AIDS, drug abuse, and violence, we can only protect them up to a point,’ Bawa admits. ‘The second curriculum is about life skills. Our message is: we are going to help you to protect yourself, but you are going to have to protect yourself.’ Bawa adds, ‘It is never enough though.’ With the most recent outbreak of xenophobic violence, in May 2015, some of DUT’s over 1 000 students from other parts of Africa were targeted too. Bawa: ‘It was quite easy to secure them while they were on campus, but when they are outside of campus, it is very difficult.’

Many DUT students come from poor backgrounds. A little over 30% receive financial aid, which means their families have no income at all. Supporting these students costs ZAR 300 to 400 million per year. Some of this money comes from government, some from alumni and other donors. But this too is ‘just scratching the surface,’ Bawa admits. However, Bawa is also concerned about students who allegedly come from a middle class family, earning just enough so they do not qualify for financial aid. ‘They have to save, try to get loans, and that makes them very vulnerable.’ At the beginning of each year, the university is confronted with aspiring students for whom there simply is no financial aid. DUT is not a wealthy university and must itself be careful not to fall into debt. The fact that the national government has allocated more money for financial aid has brought some relief. According to Bawa, the national Department of Higher Education and Training is very supportive in providing opportunities for access. What worries him, however, is the decline in subsidy per student. ‘The overall budget is growing, but that is because the size of the system is increasing. It is just a matter of time before the decline in subsidy per student will begin to have a negative impact. For a university like ours that is detrimental.’

Language policy

DUT is an English medium university. Not all staff members are proficient in isiZulu, and it would be very expensive to offer parallel medium classes in both English and isiZulu. But outside the classes, attempts are being made to integrate isiZulu into the functioning of the university. During all formal functions, for instance, like the graduation ceremonies, translation is available.

At the residences, students from a non-English speaking background can seek the help of a tutor – a senior student – with the same mother tongue. Also, DUT has a growing number of staff members who are proficient in both English and isiZulu, so that the students can engage them in their own language. Thirdly, the students get academic English courses as part of their general education, and there are writing centres on campus that can assist them when they need help writing a paper. All these amenities are provided for free. Bawa thinks there is still a long way to go before the university can run its academic program in isiZulu, because of the deficit in terminology. Nevertheless, he sees no harm in using isiZulu in the development of people’s ideas – as is already happening during the tutorials at the residences. ‘It is here,’ Bawa says, ‘where the second curriculum becomes really important.’

Local is global

‘Both research and teaching at DUT show a strong interest in elements drawn from the local context,’ says Bawa. An example is a research project by DUT’s Department of Biotechnology into the use of fermentation in the preparation of food over the last hundred years in Zulu culture. After Bawa negotiated with the local chief, about fifty students went into the community and collected data among four generations of women. For this project, it was vital that the students could speak isiZulu. Afterwards, the students and the lecturer replicated the old practices in the laboratory. ‘Work like this provides us with the opportunity to tell the people out there that knowledge resident in the communities is extremely important, and that we’d like to get at it and that we’d like them to be a part of our research projects,’ Bawa says. Shortly after the results of the fermentation project were published, the biotechnology department received an email from China, where researchers were working on a similar project. Bawa: ‘It was a wonderful validation of the knowledge based in the communities, both here and there, to be able to bring them together.’

Unlike the University of Cape Town, for example, the staff at DUT is predominantly non-white. However, the DUT staff does show an overrepresentation of people of Indian descent. Bawa: ‘That is a big issue for us, because the majority of our students are isiZulu speakers. So we deliberately try to get more African people on our staff.’ This is done by identifying talented students and junior staff members and providing them with the opportunity to do a Master’s or a PhD. What also helps, according to Bawa, is the presence of senior lecturers from other African countries. They function as role models for their students. Already, Bawa sees more young South Africans taking an interest in an academic career. ‘I think if you were to come back in ten years, you’d find that there will be many more Africans of South African origin in academic positions.’

With regards to international collaboration, over the last ten years Bawa has noticed a shift towards Africa, Latin America, and Asia, especially India and China. Although Bawa still values the interaction with Europe and North America, he is also excited about the new perspectives opening up. ‘Suddenly you’re dealing with science systems where the big challenges are not really that different from our own.’ The Chinese interest in the fermentation project is a case in point. ‘Isn’t it fascinating that in China too, scientists are unearthing community-based knowledge? Apparently, there is a universal need for us to go back and focus on the kinds of histories embedded there. As we become more intensely local, we are also becoming more intensely global.’

Transformation &

Academic Excellence

An interview with Mamokgethi Phakeng

(Maandblad Zuid-Afrika, september 2015)

Even though it is still early morning, Mamokgethi Phakeng looks as ravishing as ever. In her dazzling red dress she lights up the lobby of the Maslow Hotel in Sandton. She has just returned from a trip to India and another busy day lies ahead. Nevertheless, she created time for this interview and knows exactly what message she wants to put across. Phakeng is a strong advocate of academic transformation, and has developed a model to monitor its progress within the context of academic excellence.

From the outset Mamokgethi Phakeng makes it clear that our interview should be about more than the position of women, or black women, in South African Academia alone. ‘Issues of gender transformation must become part of the broader debate on transformation in higher education’, UNISA’s Vice-Principal of Research and Innovation says emphatically. ‘We need transformation because of our political past – a past that wasn’t only about racial segregation, but about gender segregation as well. Black women were discriminated in multiple ways. Admittedly, white women were also discriminated, but they still had access to the same education as white men. We as black women, we didn’t. While I started school under a tree in a rural village, my white friends, presently professors like me, attended posh schools in Johannesburg. Now, I have to compete with them, and of course I do. The fact that I can, says something about me, and other black women in similar positions. But that is not recognized. However, I don’t want to talk only about women’s issues. We must get to a stage where men who talk about transformation foreground women’s issues. And black women’s issues.’

Supporting black women

South Africa still has few black women professors. Phakeng is working hard to change this. ‘Firstly,’ she says, ‘it is important to advocate the prospects of an academic career amongst undergraduates. In most prospectuses, pursuing a university career is not even mentioned as an option. So students all want to become engineers or investment bankers. None of them considers becoming a professor.’

Phakeng is keenly aware of her potential as a role model. Through Facebook and Twitter she keeps her students updated on what the life of an academic is like, on good days and bad ones. ‘I want it to look doable’, she explains. ‘Students tend to think you’re some kind of special human being, but I’m not. Of course I sometimes feel sad, tired, or lousy. But I love what I’m doing. I write about what excites me in my research, and my travels. Like: “I landed at 3 a.m., and I have a meeting at 9. So I haven’t slept. But come 9 o’clock, I must be alive and sharp”. My page is called “FabAcademic”, so they can see I have a fabulous life, but “fab” doesn’t mean: no hard work. That’s what makes it authentic.’

According to Phakeng, women should not be forced to compete with men before they are established researchers because their circumstances are different. She also thinks that support programs for women are often not carefully thought through. They do not distinguish between white women and black women, even though the resources available to either of them are often quite different.  At UNISA, Phakeng has introduced several support programs prioritizing black women. One such program enables women to work on their doctorates full time for three years. A second program enables women to work on a high impact publication for nine months with a self-chosen mentor anywhere in the world.  The effect of such policies is clear. ‘In 2008, UNISA had five black women professors. Now we have seventeen. Not good perhaps, but it does spell progress. And we do better than most universities.’

A third support program, for men and women, identifies black people who obtained their PhDs some time ago, but who did not succeed in building an academic career. ‘The last research they did was for their doctorates ten years ago’, Phakeng says. ‘These are the people who don’t get grants because they have no experience and must compete with people who have been active researchers for many years and have built their careers. We give them grants to start up their careers, and if need be, we give them mentors too.’ Phakeng has also set her sights on another group of ‘drop-outs’: ‘After we got democracy, there was a great need for reform. People who had just obtained their doctorates were given government and managerial positions, which prevented them from working on their research profiles. Now, ten to fifteen years later, they want to return to Academia, but they have nothing except their doctorates. Fifteen years ago they served a purpose – now they’re told their CVs aren’t good enough. We want to support these people too.’

Grab the opportunity!

Phakeng knows what it means to be given an opportunity. ‘I’m a beneficiary of employment equity’, she says frankly. ‘In 2002, I was the first black woman to get a doctorate in Mathematics Education. So obtaining a grant wasn’t too difficult for me. Someone did me a favour. The important thing is, I grabbed that opportunity and made the most of it!’

Phakeng is especially grateful to Professor Jill Adler, currently FirstRand Foundation Chair in Mathematics Education at the School of Education, University of the Witwatersrand, Johannesburg. Adler encouraged Phakeng to publish in international journals when she was still a student, provided her with introductions, and advised her whom to speak to at conferences – thus preparing her for a stellar career in Academia.

Phakeng admits that anger about the past is part of her motivation. ‘Apartheid was harsh, so of course there’s anger. One way of dealing with it is sitting back and expecting government to do things for you. That’s not going to happen. The other way is: “I’m gonna go for it, and show you that all those negative things you said about me all those years, are not true. I‘m gonna beat you at what you think is your game”. That’s my type of anger, and I think it’s a better anger.’

Forms of transformation

Phakeng has developed her own model to measure academic excellence. In this model, transformation is an important criterion. The other criteria are productivity, sustainability, and influence. Although the model still lacks a definitive formula to quantify these criteria, Phakeng is already implementing it to assess performance and inform strategy.

According to Phakeng, the present system does not offer universities incentives to take transformation seriously. In accordance with academic practice worldwide, only productivity, i.e. the number of graduates, the number of publications, is financially rewarded by the government. All universities are required to have a Transformation and Employment Equity Plan. ‘In my view, this is mere compliance’, Phakeng says. ‘A box all universities tick. But there are no consequences for lack of transformation.’

Phakeng agrees that productivity is important. But, in her opinion, the next criterion to measure academic excellence should be transformation. ‘Transformation means that we analyse productivity. How many black graduates are we producing? How many black women? And how many black women are contributing to this productivity? What questions are addressed? And what do these questions transform?’

Phakeng agrees that a transformational approach may be informed by African philosophy. ‘Transformation can take place at different levels. Take Maths, for instance. You can ask questions about its origins. Why is it attributed to the Greeks rather than the Africans? But in terms of mathematics learning, you can also ask how learning happens in African communities. How is knowledge produced and transferred in indigenous communities? Can these ways of knowledge production and transfer be used in scientific endeavour today? What methodologies are you using to collect your data? What processes are you using to work with people? Engaged scholarship, in the way African communities use to pursue knowledge and knowledge production, not only a means of getting something from them, but also a means of working with and on them. Transformation can also be in the questions you ask. Some questions can be relevant to particular communities, especially poor communities. Your findings may be transforming in how we do things on the ground or in the way they inform policy.’

Research should be influential

Phakeng is aware of the political and societal pressures in present-day South Africa. Because of the many challenges facing the country, people demand results that are immediately applicable. ‘It’s understandable’, she agrees, ‘but the utility of scientific research isn’t always immediate. But, even though their immediate use may not seem apparent, research findings can be taken a step further by other scientists and developed into new technologies. Some concepts are important because they develop our way of thinking, even if they’re not going to feed us. Commercial research institutions are on the rise, and businesses and the government are already taking their research there. My question is: “What gives us universities the edge in terms of our research? We’ve got to stand out, and scholarship is what makes us stand out. Applicability is important. But we can’t restrict our research only to what is immediately applicable. If universities world-wide were to do that, the growth of knowledge would grind to a halt.’

Which brings Phakeng back to her model of academic excellence. The third criterion is ‘sustainability’. ‘Can we produce the same levels of productivity and transformation in the foreseeable future, or might we even take them to higher levels?’ she asks. ‘Is our way of conducting research sustainable for our planet? And will the graduates we’re producing still be productive academics fifteen years from now?’

The final criterion is ‘influence’. Phakeng: ‘Influence is about what researchers do. If the result of their productivity is published, who, if anyone, is reading it, and how is it utilized? To my way of thinking, if you do research and it has no influence, it has no point. It may influence the discipline, policy, practice, behaviour, or whatever, but it has to exert  its influence on something.’

Phakeng has held talks about the model she uses, but to date it has not been published. The sheer impossibility of quantifying all the interrelated variables illustrates the complexity of the whole transformation process. She hopes the South African Department of Higher Education succeeds in developing a formula based on her model. ‘Then you’ll see that some universities benefit from transformation, others from influence, or sustainability’, she predicts. ‘Once we have a formula that includes everything, it will make them think.’ 

Interview met Edwin Cameron:

‘Grondwet middel in de strijd tegen ongelijkheid’

Eerder verschenen in Maandblad Zuid-Afrika (augustus 2015)

Nelson Mandela noemde hem ‘een van Zuid-Afrika’s nieuwe helden’. In de jaren tachtig werkte Edwin Cameron als mensenrechtenadvocaat. Sinds 1994 werkte hij achtereenvolgens als rechter bij het Hooggerechtshof, de Hoge Raad en het Constitutionele Hof. In 2005 publiceerde Cameron Witness to AIDS, waarin hij openhartig schreef over zijn leven met deze gevreesde ziekte. Eind 2014 volgde Justice. A Personal Account, over de geschiedenis van de rechtspraak in Zuid-Afrika en de werking van de meest progressieve grondwet ter wereld.

In Justice vertelt Cameron hoe hij als student een uiterst belangwekkende uitspraak van een rechter bestudeerde en bijna afgeschrikt werd door het ingewikkelde en omslachtige taalgebruik waarin de rechter zijn oordeel had vervat. Op dat moment nam hij zich voor dat hij het in de toekomst anders zou doen. Een rechterlijke uitspraak moest zo helder geformuleerd zijn dat de mensen die belang hadden bij die uitspraak, geen advocaat nodig zouden hebben om uit te leggen wat er stond. Inderdaad heeft Cameron zich sindsdien ontwikkeld tot een rechter die bekend staat om zijn heldere, sensitieve en soms zelfs geestige formuleringen.
Ook Justice is zeer toegankelijk geschreven. Het niveau dat Cameron zich bij het schrijven voor ogen stelde, was dat van een intelligente, geïnteresseerde schoolverlater; die zou het boek moeten kunnen begrijpen. ‘In Zuid-Afrika dreigen we onze geschiedenis te verliezen’, verduidelijkt hij. ‘We hebben een relatief jonge bevolking; een groot deel is geboren na 1990. Onze geschiedenis is belangrijk, niet alleen omdat die verklaart waar we vandaag staan, maar ook omdat die de mogelijkheden laat zien die we hebben. De Zuid-Afrikaanse geschiedenis is het bewijs dat een bevolking die sceptisch staat tegenover de macht, veranderingen teweeg kan brengen, en dat ons verschillende instrumenten ten dienste staan die ons daarbij kunnen helpen. En het belangrijkste hulpmiddel dat we hebben, is de grondwet. Die grondwet is uniek in de wereld. Maar het is ook weer geen wonderwerk. Mensen die dat beweren, weten niet hoe onze grondwet is ontstaan. Dat hij door strijd is gewonnen. Dat er voor elke regel is gevochten, dat er over elk woord is gedebatteerd. Maar hij bestaat! En daarom hebben we geen reden om in wanhoop, cynisme of passiviteit te vervallen. Ik ben lang niet altijd optimistisch. Maar wat ik met dit boek wil zeggen, is dat we de middelen hebben om misstanden aan te pakken en iets aan onze situatie te doen.’

Respect voor het recht
Tot op de dag van vandaag stoelt het Zuid-Afrikaanse rechtssysteem op het Romeins-Hollandse recht dat in de zeventiende eeuw door de VOC-ambtenaren aan de Kaap werd geïntroduceerd. Vanaf 1948 werd dit rechtssysteem echter misbruikt om het apartheidsbeleid te legitimeren. Nogal wat rechters en advocaten ondersteunden het beleid met hun uitspraken. Met Justice brengt Edwin Cameron een eerbetoon aan de principiële en scherpzinnige rechtsmensen die zich niet lieten meeslepen door hun politieke voorkeur, of die de moed hadden om het recht tegen het apartheidsbeleid in te zetten. ‘Je had rechters die pro-apartheid waren, maar die zoveel respect voor het rechtssysteem en ook voor hun eigen intellect hadden, dat ze weigerden om hun uitspraken door de politiek te laten beïnvloeden’, vertelt Cameron. ‘En daarnaast werd het recht sinds de jaren vijftig telkens weer gebruikt tegen de apartheid. Denk aan de Defiance Campaign, het Hoogverraadproces en het Rivonia-proces, maar ook aan de stakingen in Durban of de Soweto-opstand in de jaren zeventig. Daarmee werd de basis gelegd voor de grondwettelijke transitie van de jaren negentig. Dankzij advocaten als Nelson Mandela, George Bizos en Arthur Chaskalson bleef het respect voor het recht overeind. Ik kon ze in mijn boek niet allemaal vertellen, maar er zijn honderden verhalen over rechterlijke uitspraken die de apartheid in zijn opmars hebben gestuit.’

Democratisch proces
Tijdens de onderhandelingen die aan de verkiezingen van 1994 voorafgingen, werd een interim-grondwet vastgesteld, die in 1996 werd opgevolgd door de definitieve grondwet. ‘Het verschil’, verduidelijkt Cameron, ‘is dat de interim-grondwet een deal was, een overeenkomst tussen de regering en het ANC. Daarin werd bijvoorbeeld vastgelegd dat rechters en ambtenaren hun baan zouden houden, maar ook dat het ANC mee zou gaan regeren. De belangrijkste afspraak was dat het eerste parlement ook als grondwettelijke vergadering zou optreden. Die grondwettelijke vergadering heeft de definitieve grondwet opgesteld, uitgaand van zo’n dertig vooraf overeengekomen principes. Het Constitutionele Hof moest erop toezien dat die principes inderdaad in de nieuwe grondwet terug kwamen.’
Cameron is het dan ook niet eens met critici die beweren dat de regering van president F.W. de Klerk de macht te snel uit handen zou hebben gegeven en dat de grondwet slechts een dekmantel zou zijn voor ‘het communisme’. Hij is het evenmin eens met critici die vinden dat er geen wezenlijke machtsoverdracht zou hebben plaatsgevonden. ‘Elke regel van deze grondwet is opgesteld door het eerste democratisch verkozen parlement van Zuid-Afrika’, zegt hij. ‘Een heel bijzonder proces, waarvan we de waarde niet moeten onderschatten.’

Vlam van gerechtigheid
In de grondwet van 1996 wordt onderscheid gemaakt tussen ‘absolute rechten’ en ‘toegang tot rechten’. Absolute rechten gelden altijd en voor iedereen, zoals het anti-discriminatiebeginsel of vrijheid van spraak. Toegang tot rechten, daarentegen, betreft zaken die er wel moeten komen, maar die misschien niet meteen gerealiseerd kunnen worden. Daarbij kan het bijvoorbeeld gaan om huisvesting, voedsel, water, medische zorg of onderwijs. De overheid is verplicht om ‘redelijke’ maatregelen te nemen om die te bewerkstelligen.
‘Een rechtsdocument heeft niet de kracht om zelf maatschappelijke veranderingen tot stand te brengen’, legt Cameron uit. ‘Dat moet de overheid doen. Als burgers vinden dat de overheid in gebreke blijft, kunnen ze zich beroepen op de grondwet. Het Constitutionele Hof bekijkt dan of de overheid alles doet wat redelijkerwijs van haar verwacht mag worden om ervoor te zorgen dat die mensen krijgen wat ze nodig hebben. Er bestaat in Zuid-Afrika nog steeds veel ongelijkheid. Maar de grondwet is een instrument dat helpt de gelijkheid te bevorderen.’
Maar hebben arme Zuid-Afrikanen wel de kennis en de middelen om deze gang naar de rechtbank te maken? ‘Zuid-Afrika kent een merkwaardige traditie van mensenrechtenadvocaten’, zegt Cameron. ‘Dat was al zo bij het Hoogverraadproces en het Rivonia-proces. Later had je het Centre for Applied Legal Studies, het Legal Resources Centre van Arthur Chaskalson, Lawyers for Human Rights, het Women’s Legal Centre, Section 27, het Socio-Economic Rights Institute, het Centre for Child Law… En ook nu nog zijn er honderden jonge juristen die zich inzetten voor de publieke zaak. Nergens ter wereld is het vertrouwen in de mogelijkheid om met het recht en de grondwet in de hand zaken recht te zetten, zo sterk.’
Het levensverhaal van Nelson Mandela is een getuigenis van dat potentiaal. Cameron: ‘Nelson Mandela heeft nooit zijn geloof in het recht verloren. Het feit dat hij niet naar de gevangenis is gestuurd voor de Defiance Campaign, dat hij als procureur niet geroyeerd werd, dat alle beschuldigden tijdens het Hoogverraadproces werden vrijgesproken, dat hij in het Rivonia-proces niet ter dood werd veroordeeld… Dat alles overtuigde hem ervan dat er toch nog iets te redden viel. Dat er, ondanks het misbruik van de wet door de apartheidsideologen, in die Romeins-Hollandse erfenis ergens nog een vlammetje van gerechtigheid brandde. En hij had gelijk. Het is dat vlammetje dat met de grondwet van 1996 opnieuw is ontbrand.’

Burger aan de macht
De vraag wat ‘redelijkerwijs’ van de overheid verwacht mag worden, heeft de afgelopen twintig jaar tot allerlei interessante jurisprudentie geleid. Zo was er een zaak waarbij het Constitutionele Hof moest beslissen of de lokale overheid de bewoners van een bepaalde wijk wel genoeg water toebedeelde voor dagelijks gebruik. Terwijl de zaak aan de gang was, werden er echter lokale verkiezingen gehouden, en ondanks de ontevredenheid over de drinkwatervoorziening, stemde de meerderheid van de inwoners van de wijk toch weer op dezelfde bestuurders. Hieruit werd het voor Cameron en de andere rechters van het Constitutionele Hof duidelijk dat de lokale overheid, die het waterbeleid had ingesteld, legitiem was, en dat deze bestuurders de ruimte moesten krijgen om zelf het beleid te bepalen. ‘Dat was een controversiële beslissing’, herinnert Cameron zich, ‘maar wel een belangrijke. Veel kiezers laten zich leiden door emotie, loyaliteit, geschiedenis. Maar ze moeten ook verantwoordelijkheid nemen. De overheid heeft bepaalde taken, en de kiezers moeten hen daarop afrekenen.’
Veel Zuid-Afrikanen zijn boos over kwesties als corruptie en gebrekkige dienstlevering. Volgens Cameron kan de grondwet dit soort problemen niet voorkomen en is het onrechtvaardig om rechters en advocaten daar verwijten over te maken. ‘Er zijn andere toezichthoudende instanties’, zegt hij, ‘en de kiezer heeft ook een verantwoordelijkheid. Gelukkig zijn er andere sociale factoren die er wel iets aan kunnen doen, zoals politieke partijen, maatschappelijke organisaties en actiegroepen.’
En de Openbare Ombudsvrouw, Thuli Madonsela? ‘De Public Protector is heel belangrijk’, zegt Cameron. ‘Een Chapter 9-instelling. En de huidige Public Protector is een bijzonder dappere vrouw.’ Op de vraag of Madonsela’s positie door de huidige regering ondermijnd wordt, kan Cameron echter niet ingaan. Dat is een vraag die binnenkort voor het Constitutionele Hof behandeld zal worden.
Volgens Cameron zijn de meeste Zuid-Afrikanen blij met de grondwet. ‘Dat zie je zelfs aan de zogenaamde “service delivery protests”. Die worden vaak afgedaan als “ordeverstoring”. Maar in feite stellen de demonstranten grondwettelijke eisen. Ze weten wat hun rechten zijn en ze weten dat ze betere huizen, of water, of toiletten zouden hebben als er geen corruptie of inefficiëntie was. Ook al lijkt hun optreden soms destructief, is het niet in strijd met de grondwet. Of ze een andere manier zouden moeten kiezen om hun rechten op te eisen? Misschien. Maar kijk eens wat meer gegoede burgers doen? Slechts 2 of 3% van de middenklasse hier in Gauteng betaalt zijn e-toll. Beide groepen overtreden de wet met een maatschappelijk doel voor ogen. Dus laten we ons niet beter voordoen dan we zijn.’

Edwin Cameron, Justice. A Personal Account. Kaapstad: Tafelberg, 2014. 350 blz., R237,50.

Drie korte recensies: Lindiwe Hani, Trevor Noah en Thuli Madonsela

In de voetsporen van een reus

Veel mensen die het hebben meegemaakt, herinneren zich nog waar ze waren toen ze hoorden dat John F. Kennedy was doodgeschoten. Toen het nieuws over 9/11 bekend werd. En de moord op Pim Fortuin. Zo kunnen mensen in Zuid-Afrika je ook vaak precies vertellen waar ze waren toen Nelson Mandela werd vrijgelaten. Of toen Chris Hani werd vermoord.

Chris Hani was de leider van de South African Communist Party (SACP) en Umkhonto we Sizwe (MK), de gewapende vleugel van het ANC. Op 10 april 1993 werd hij voor zijn huis in Boksburg neergeschoten door Janusz Walus, een Poolse immigrant. Walus werd al snel gearresteerd en enkele dagen later werd ook Clive Derby-Lewis, toen vicevoorzitter van de Konserwatiewe Party, opgepakt; hij zou Walus tot zijn daad hebben aangezet. Hoewel zeker niet onomstreden, zag een groot deel van de zwarte bevolking Hani als een held. Zijn dood dreigde het land in chaos te dompelen en de onderhandelingen over een vreedzame transitie te laten mislukken. De regering van president F.W. de Klerk stond machteloos en moest een beroep op Nelson Mandela doen om de volkswoede tot bedaren te brengen.

Chris Hani’s dochter Lindiwe was twaalf jaar oud toen haar vader werd vermoord. In Being Chris Hani’s Daughter vertelt ze over de impact die zijn dood op haar leven en dat van de andere gezinsleden heeft gehad. De titel van het boek is toepasselijk, want jarenlang bepaalde het feit dat ze ‘de dochter van’ was, vrijwel haar hele bestaan. Aan het begin van het boek beschrijft ze hoe het voor haar als kind was om een vader te hebben die altijd maar ‘overzee’ was voor zijn werk. Vóór de ontbanning van het ANC en andere verboden politieke organisaties in februari 1990 leefde Hani als balling in Lusaka (Zambia). Lindiwe woonde met haar moeder en oudere zuster Khwezi in Maseru (Lesotho). Daar had ze een verrassend normale jeugd, vol kattenkwaad en lange uren voor de televisie voor Dallas en Dynasty. Van het werk dat haar vader deed en het feit dat zijn leven permanent in gevaar was, was ze zich zalig onbewust. Eind 1990 vormden de Hani’s voor het eerst een echt gezin, samen onder één dak – net als de Huxtables uit de Cosby Show, naar Lindiwe’s tevredenheid. Maar die idylle werd op Eerste Paasdag 1993 wreed verstoord.

Zowel bij Lindiwe als Khwezi, die thuis was toen haar vader vermoord werd, komt de klap hard aan. Terwijl hun moeder krampachtig probeert de Hani-erfenis hoog te houden, raken beide meisjes als tieners verslaafd aan alcohol en cocaïne. Als Lindiwe achttien jaar oud is, ondergaat ze een abortus. Enkele maanden later komt haar partner om bij een auto-ongeluk. Drie jaar later sterft Khwezi onder raadselachtige omstandigheden.

Pas zo’n twintig jaar later weet Lindiwe haar leven weer onder beheer te krijgen. Ze is inmiddels moeder geworden en beseft dat ze, als ze haar kind niet wil meesleuren in haar val, drank en drugs volledig moet afzweren. In het afkickcentrum leert ze zichzelf te accepteren en niet alleen maar ‘Chris Hani’s dochter’ te zijn.

Om het verleden te kunnen afsluiten, zoekt ze de twee mannen op die verantwoordelijk zijn voor haar vaders dood en alle gebeurtenissen die daarop volgden: Clive Derby-Lewis en Janusz Walus. Tussen haar en Walus ontstaat er een bijzondere band. Omdat hij de laatste mens is die haar met haar vader verbindt.

Lindiwe Hani & Melinda Ferguson, Being Chris Hani’s Daughter. Johannesburg: Jacana Media, 2017. ISBN 9781920601812, 256 p., R225.

Een grappenmaker is overal welkom

De autobiografie van Trevor Noah, de Zuid-Afrikaanse stand-up comedian die wereldberoemd werd als presentator van The Daily Show, begint met een passage uit de Immoraliteitswet. Volgens deze wet was het in Zuid-Afrika onder de apartheid voor een blanke man en een zwarte vrouw verboden om seks met elkaar te hebben. Daarom was baby Trevor bij zijn geboorte in 1984 al een ‘misdaad’, als kind van een vrouw van Xhosa-afkomst en een Zwitserse vader.

Noah heeft het boek aan zijn moeder opgedragen, en terecht. Patricia Nombuyiselo Noah komt over als een formidabele vrouw: kordaat, onafhankelijk, onverschrokken en vol humor. Het is haar taak, zegt ze, om het lichaam, de ziel én het verstand van haar kind te voeden, en dat doet ze. In Trevors herinnering was er altijd eten op tafel, waren er altijd boeken in huis en gingen ze elke zondag minstens drie keer naar de kerk. Zijn moeder was verschrikkelijk zuinig. Als ze in de file stonden, liet ze Trevor uitstappen om de auto te duwen zodat ze de motor niet aan hoefde te zetten en benzine kon sparen. Maar met die auto nam ze hem ook mee naar plaatsen waar andere zwarte gezinnen nooit kwamen. Zo leerde ze hem dat er, buiten hun eigen armoedige bestaan, ook een ander soort leven mogelijk was.

Door zijn gemengde afkomst hoort Trevor nergens thuis. Als zijn moeder met hem naar het park wil, moet ze doen alsof ze zijn kindermeid is, en met zijn vader mag hij al helemaal niet gezien worden. Ook als de apartheid voorbij is, blijft het lastig. Omdat zijn familie arm is, kan hij niet meepraten met de blanke kinderen op school. De bruine kinderen begrijpen hem niet omdat hij Engels spreekt en geen Afrikaans, zoals zij. Zelf voelt Trevor zich het beste thuis bij de zwarte gemeenschap van zijn oma uit Soweto, en hij kiest ervoor om zichzelf als zwart te zien. Op de middelbare school ontdekt hij dat hij zich door grappen te verkopen in elke kring staande kan houden; humor wordt zijn overlevingsstrategie.

Noah doorspekt zijn verhaal met maatschappelijke observaties, zoals we ook uit The Daily Show van hem gewend zijn. Hij geeft een indringend beeld van het uitzichtloze bestaan van jonge schoolverlaters uit de townships. Trevor en zijn vrienden verdienen de kost met deejayen, met de verkoop van illegaal gekopieerde cd’s en, in het algemeen, met het kopen en doorverkopen van alles waar ze de hand op kunnen leggen. Hoewel de zaken niet slecht gaan, constateert Trevor dat ze na drie jaar hard werken nog geen stap verder zijn dan toen ze begonnen. En als het even goed lijkt te gaan, haalt de wet van de township hen genadeloos onderuit. Uiteindelijk beseft Trevor dat hij dankzij zijn lichte huidskleur en de opvoeding die zijn moeder hem heeft gegeven, een uitweg heeft die de andere jongens niet is beschoren.

Het boek laat weinig los over Noahs succesvolle loopbaan als acteur, showmaster, comedian en talkshow host. Pas in het laatste hoofdstuk onthult hij hoe moeilijk de omstandigheden waaruit hij zich bevrijd heeft, werkelijk waren. Gelukkig vertelt Noah het verhaal over de eerste twee decaden van zijn leven met hetzelfde mengsel van humor en wijsheid dat we zo goed van hem kennen. Er valt bij dit boek heel wat te lachen. Trevor Noah kon, mede dankzij zijn moeder, uitgroeien tot een bijzonder talent.

Trevor Noah, Kleurenblind. Uit het Engels vertaald door Annoesjka Oostindiër en Ineke van Bronswijk. Amsterdam: Bruna, 2017. ISBN 9789400507975. 319 p., € 19,99.

Pas op als de Makhadzi schreeuwt

Hoewel No Longer Whispering To Power enkele interessante inzichten bevat, stelt deze biografie over Thuli Madonsela, Zuid-Afrika’s vorige Public Protector (Nationale Ombudsvrouw), als geheel teleur. Ten eerste wordt een groot deel van het boek in beslag genomen door samenvattingen van de verschillende onderzoeksrapporten die Madonsela in haar termijn als Public Protector (2009-2016) heeft uitgebracht, met name Secure In Comfort (2014, over de uit de hand gelopen verbouwing van president Jacob Zuma’s privéwoning Nkandla) en State of Capture (2016, over de inmenging van Zuma’s rijke Indiase zakenvrienden, de Gupta’s, bij politieke besluiten). Voor wie de afgelopen jaren het nieuws uit Zuid-Afrika heeft gevolgd, bevatten deze omvangrijke hoofdstukken weinig verrassingen.

Ten tweede gaat het om een ongeautoriseerde biografie. Madonsela heeft wel inzage in de tekst gehad, maar omdat ze tijdens haar laatste maanden als Public Protector nog allerlei onderzoeken wilde afronden en daarnaast regelmatig met de dood werd bedreigd, heeft ze niet actief aan het boek kunnen meewerken. Schrijfster Thandeka Gqubule baseert zich dan ook vooral op teksten uit het publieke domein, zoals lezingen en interviews die Madonsela heeft gegeven. Daarnaast weeft ze allerlei inheemse mythen door het verhaal heen, nu eens om iets te verklaren, dan weer om Madonsela’s optreden in een zeker licht te stellen. Maar al met al blijft ze ergens aan de buitenkant steken en slaagt ze er niet in om meer van Madonsela als mens te laten zien. Voor een biografie is dat een ernstige tekortkoming.

Inzichtgevend is bijvoorbeeld wél het beeld dat Gqubule schetst van Madonsela’s rol binnen het studentenprotest en de vakbonden in de jaren tachtig. Madonsela is politiek gevormd door het United Democratic Front (UDF), een brede verzetsbeweging voor en door de man in de straat. In tegenstelling tot het ANC, waarvan veel leiders op dat moment in ballingschap waren of vast zaten op Robbeneiland, zodat er zich een relatief elitistische en gesloten cultuur kon vormen. Gqubule suggereert dat de kern van het conflict tussen Madonsela en president Zuma te herleiden valt tot dit verschil in achtergrond.

En natuurlijk is het ook interessant dat Gqubule en Madonsela al heel lang kennen. In juni 1986 zaten ze allebei als politieke gevangenen in Diepsloot Prison. Toen al toonde Madonsela dezelfde innerlijke rust, waardigheid en beginselvastheid die we kennen van haar optreden als Public Protector.

De titel van het boek is ontleend aan een lezing van Madonsela over de ‘Makhadzi’, een vrouwelijke leidersfiguur die in de Venda-traditie als bemiddelaar optrad tussen het volk en hun koning. Gewoonlijk fluisterde de Makhadzi wanneer ze met de koning sprak. Maar als hij niet naar haar wilde luisteren, móest ze haar stem wel verheffen. ‘No longer whispering truth to power’ is dus een veeg teken. Met haar onderzoeksrapporten en spraakmakende persconferenties heeft ook Thuli Madonsela ervoor gezorgd dat haar stem gehoord werd. Tegen corruptie en vriendjespolitiek. Omwille van sociale gelijkheid en een menswaardig bestaan, ook voor de allerarmsten.

Thandeka Gqubule, No Longer Whispering To Power. The Story of Thuli Madonsela. Johannesburg & Kaapstad: Jonathan Ball, 2017. ISBN: 9781868427314. 254 blz., R260.

HemelBesem: 'Als ik naast iemand zit die honger heeft - dís my mense'

Binnenkort geeft de Zuid-Afrikaanse rapper HemelBesem een aantal optredens in Nederland. Hij is op 2 september te zien bij het Embassy Festival in Den Haag, op 3 september bij de Yada Yada Market in Zaandam en op 7 september bij het Afrika Studiecentrum in Leiden. Daarom hieronder nog een keer mijn interview met Simon Witbooi alias HemelBesem uit Maandblad Zuid-Afrika van januari 2016.

Wie is Simon Witbooi? En wie is HemelBesem?

‘Simon Witbooi is een Namakwalander, een Noord-Kapenaar, ‘n baie trotse Nama-kind. HemelBesem is het medium waardoor ik allerlei zaken bespreekbaar probeer te maken, vooral zaken die met het Afrikaans als taal te maken hebben. Het Afrikaanse woord “hemelbesem” betekent: “iemand die heel lang is”. Ik stel me een “hemelbesem” voor als iemand met zijn hoofd in de wolken en zijn voeten op de aarde, ofwel iemand die tegelijk spiritueel én praktisch is. Ik bén geen “hemelbesem”, maar ik probeer een “hemelbesem” te zijn en ik moedig andere mensen ook aan om “hemelbesems” te worden.’

Het Afrikaanse woord voor rapmuziek is ‘kletsrym’. Waarom geef jij de voorkeur aan ‘rymklets’?

‘Voordat je kunt kletsen, moet je kunnen rijmen, en dat is niet iets wat je even snel kunt leren. Rymklets is meer dan rijmelarij, het is een cultuur. Daarmee bedoel ik niet dat je bijvoorbeeld per se wijde kleding moet dragen, zoals veel hiphoppers doen. Rymkletsers komen vaak uit arme wijken, dus die hebben helemaal geen geld om via hun kleding een statement te maken. Nee, bij echte rymkletsers draait het allemaal om hartseer en anger. Daardoor verschilt rymklets van hedendaagse rockmuziek, want in de rockmuziek lijkt de woede tegenwoordig wel voorbij. Het verklaart ook waarom échte rymklets commercieel niet altijd even succesvol is.’

Kun je meer vertellen over rymklets als cultuur?

‘Een nieuw lied begint altijd in de cypher. Dat betekent dat we in een kring staan. Iemand begint door beatbox-geluiden te maken, degene die naast hem staat begint te rappen, dan neemt de persoon daarnaast het over en zo gaat het verder. Jy skuur yster teen yster, je leert van elkaar en scherpt elkaar op. Als de cypher iets goeds oplevert, werk je dat vervolgens uit en zo kan er een nieuw lied ontstaan. Dat is de traditionele manier. Maar er is zo veel nieuwe technologie bijgekomen dat veel jongens tegenwoordig hun eigen studiootje hebben, gewoon in de slaapkamer. Zij brengen hun eigen songs uit, zonder dat ze ooit hebben deelgenomen aan een cypher. Zij beoefenen rymklets als een genre, maar ze zijn geen deel van de rymklets-cultuur. Binnen de cultuur gaan we ervan uit dat je eerst respect moet verdienen voor je klaar bent om het podium op te gaan.

Rymklets bestaat uit vijf elementen. Behalve de danser (beat boy), de deejay, de MC (rapper) en de graffiti-kunstenaar heb je ook nog een vijfde element: the knowledge of self. Die wordt bepaald door bijvoorbeeld je geloof, je politieke opvattingen en je hele levensreis. Je werk als MC, deejay of graffiti kunstenaar wordt gevoed vanuit die knowledge of self. Als je niet vanuit the knowledge of self optreedt, ben je alleen maar commercieel bezig. Dat geldt voor de meeste Afrikaanse rapmuziek die op de radio wordt gedraaid. Die artiesten beoefenen misschien hetzelfde genre, maar ze werken niet vanuit de cultuur.’

Waarom heb jij voor rymklets gekozen?

‘Toen ik opgroeide, was de apartheid net voorbij. Maar dat betekende niet dat alles meteen beter werd. Mijn vader en mijn grootvader waren nog steeds arm, ze woonden nog steeds in een zinken hutje, en ik durfde nooit een meisje mee naar huis te nemen, want dan zou ze zien dat ik arm was. Als tiener maakt dat soort situaties je boos. En de hiphop die overgewaaid kwam uit Amerika en andere landen benoemde die situaties, rechtuit, zonder er doekjes om te winden. Net als in Amerika worden er ook in Zuid-Afrika heel rauwe songs geschreven, ook in het Afrikaans. Dat soort teksten haalt nooit de playlists van de radiostations. Radiostations kiezen voor veiligere muziek; voor het genre, niet de cultuur. Maar luister eens naar een bekgeveg, een wedstrijd tussen verschillende rymkletsers. Daar zijn ze niet bang voor ruwe taal; die gasten vertellen de waarheid, precies zoals het is.’

Wanneer is een song geslaagd?

‘In mijn eigen songs maak ik vaak gebruik van metaforen en beeldspraak. Als de klank wegsterft, moet er een beeld blijven hangen. Maar het zit ‘m niet alleen in de tekst, het is zelfs niet altijd nodig dat mensen precies begrijpen wat je zegt. Je moet de tekst zo overbrengen dat je publiek erdoor geraakt wordt. Soms komt het door de beat, als je medeklinkers precies op de kick vallen, of je vocalen… Dan benader je taal als muziek. Dat heb ik bijvoorbeeld gedaan in ‘Tong ini long’, dat op de cd … Byvoorbeeld is opgenomen, een verzamel-cd van Afrikaanse muziek die is uitgebracht door Herman van Veen. Natuurlijk schrijf ik ook teksten die heel diep gaan. Maar zo’n poging om vooral de klanken van de taal te benutten, kom je in het Afrikaans niet zo vaak tegen.’

Je bent niet alleen artiest. Je bent ook een ambassadeur voor het Afrikaans…

‘Ik heb veel gereisd en ik vind het prachtig om te merken dat er zoveel regionale varianten van het Afrikaans zijn. Ik ben Namakwalander van geboorte en in mijn genen, maar ik ben opgegroeid in Worcester. Het Afrikaans van die Boland is anders dan dat van Namakwaland of de Kaap. In Port Elizabeth is het Afrikaans anders dan in Johannesburg, en als je richting Kimberley gaat, vind je daar een soort tsotsi-Afrikaans: de mensen daar zijn Tswana, maar hun eerste taal is Afrikaans. We moeten dan ook af van het idee dat er één standaardtaal zou bestaan.’

Vertel eens iets over de verschillende taalprojecten waar je bij betrokken bent.

‘Ik heb een hele verzameling aangelegd van woorden die ons mense al jaren gebruiken, maar die geen deel uitmaken van het zogenaamde Standaardafrikaans. Een woord krijgt pas erkenning als het in het woordenboek staat. Daarom praat ik regelmatig met dr. Willem Botha en zijn medewerkers bij het Woordeboek vir Afrikaans, en zij zijn ons goedgezind. Vroeger had je mensen die de groei van de taal tegenhielden, maar dat is niet meer zo. Een woord als “poenankies” bijvoorbeeld is onlangs opgenomen in de nieuwe editie van het Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. “Poenankies” is een woord dat ons mense gebruiken om aan te geven dat iets “schattig” is. Een baby’tje is bijvoorbeeld “poenankies”. Ik heb een theatervoorstelling gemaakt, Die Afrikaansvatter, die mensen wil laten wennen aan dit soort woorden, zodat die deel worden van hun dagelijkse woordenschat en ze er de humor en het vernuft van gaan inzien. De voorstelling was een groot succes. Volgend jaar komt er een boek met dit soort “nieuwe”  woorden uit, en we zijn ook bezig met een tv-serie voor kykNET.’

‘Ons mense’, ‘my demografie’... Wie bedoel je daarmee?

‘Daarbij denk ik aan de mensen uit de plaatsen waar ik ben opgegroeid. Soms woonden er alleen kleurlingen, soms kleurlingen en zwarten, of kleurlingen en hier en daar een blanke. Je zou ook kunnen zeggen: onderdrukten. In één van mijn songs zing ik: “ek bou ’n army met ouens wat jy niks van dink nie”. Zo zit ik in elkaar. Ik zie geen huidskleur, ik kijk mensen in de ogen. Als ik honger heb en iemand anders naast mij heeft ook honger – dís my mense. Ik wil ervoor zorgen dat de buitenwacht een beter beeld krijgt van mijn demografie. We hebben zoveel intellectuelen, zoveel mooie mensen.’

Je klinkt als een dominee…

‘Ik heb ongeveer tien jaar als pastor gewerkt. Ik heb in Amerika een paar maanden theologie gestudeerd en stage gelopen in Engeland. Daarna ben ik teruggekomen. Ik ben jarenlang betrokken geweest bij allerlei kleinschalige charismatische kerken. Ik beschouw mezelf als een zoeker naar waarheid. Die stukjes waarvan ik denk dat ze de waarheid zijn, die deel ik. Dat betekent niet per definitie dat het juist is, of dat ik er altijd zo over zal blijven denken. Maar ik ben eerlijk op het moment dat ik ze deel.  Er is te weinig eerlijkheid, of het nu in de muziek of de politiek is. Ik heb geen schansen, my lewe is daarbuite, en zo wil ik ook graag mijn muziek aan mensen geven.’

Inmiddels ben je ook in Nederland een graag geziene gast.

‘Ik houd ervan om samen te werken met andere artiesten. Zo laat ik mijn publiek kennismaken met artiesten met wie ze anders misschien niet zo snel in aanraking zouden komen, en die andere artiesten introduceren mij bij hún publiek. Ik maak een voorstelling die gesponsord wordt door de Nederlandse ambassade in Zuid-Afrika: Albaster. Het woord ‘albaster’ betekent ‘knikker’, maar er zit ook ‘all bastards’ in: we zijn allemaal bastaarden, ieder mens heeft meerdere identiteiten. Aan de voorstelling wordt onder meer meegewerkt door Stef Bos en Coenie de Villiers, de Nederlandse rapformatie Poetry Circle Nowhere, kletsrymers van de Kaapse Vlakte, en er is ook een tannie van sixty-something zonder tanden uit Atlantis aan de Weskus die komt zingen. In maart treden we op tijdens het Klein Karoo Nasionale Kunstefees in Oudtshoorn, in april komen we naar Amsterdam, en in het najaar sluiten we af bij AfroVibes. Verhalen uit Nederland en uit de Kaap die samenkomen op het toneel.’

Politici met de dood bedreigd

Maandblad Zuid-Afrika (september 2017)

Omdat zijn eigen partij, het ANC, er de meerderheid heeft, was de kans dat het Zuid-Afrikaanse parlement de motie van wantrouwen tegen president Jacob Zuma zou aannemen, altijd al klein. Toch kun je de uitslag – 177 voor de motie, 198 tegen en 9 blanco – geen overwinning noemen. Deze verdeling betekent namelijk dat zo’n 35 leden van de ANC-fractie tegen Zuma hebben gestemd!

Het was al de achtste keer dat er een motie van wantrouwen tegen de president was ingebracht. Tot dusver hadden de parlementariërs altijd openlijk moeten stemmen. Dat maakte het voor ANC’ers lastig om tegen hun eigen partijleider te stemmen en dus stond de uitkomst al bij voorbaat vast. In juni verklaarde het Grondwettelijk Hof echter dat een stemming in het parlement ook anoniem mocht gebeuren; de keuze voor openbaar of geheim ligt bij de parlementsvoorzitter.

Zes weken hield ze iedereen in het onzekere, maar op maandag 7 augustus – minder dan 24 uur voor de stemming – kondigde parlementsvoorzitter Baleka Mbete (tevens partijvoorzitter van het ANC én één van de kandidaten om Zuma op te volgen) aan dat de stemming anoniem zou zijn. In principe hoorde besluitvorming transparant zijn en moesten parlementariërs aangesproken kunnen worden op hun keuzes, zei ze. Maar omdat het steeds vaker voorkwam dat parlementariërs en hun familieleden geïntimideerd en fysiek bedreigd werden, moest hun veiligheid dit keer voorrang krijgen.

Uiteraard kon Zuma het feit dat leden van zijn eigen partij tegen hem gestemd hadden, niet over zijn kant laten gaan; dat zou een teken van zwakte zijn. Maar hoe kun je parlementariërs straffen als het Grondwettelijk Hof en de parlementsvoorzitter (nota bene ANC-voorzitter!) hebben gezegd dat iedereen naar eigen eer en geweten mocht stemmen, zónder dat hier repercussies op volgden? En zoeken naar de schuldigen zou ook onaangename verrassingen kunnen opleveren. Wat zou de partij bijvoorbeeld moeten doen als bleek dat vicepresident Cyril Ramaphosa, Zuma’s meest waarschijnlijke opvolger, tégen had gestemd?

Het zou geen ‘heksenjacht’ worden, beloofde secretaris-generaal Gwede Mantashe. Toch moest er een voorbeeld worden gesteld. Dus richtte de wraak van de partij zich vooral op parlementariërs die zich vantevoren openlijk vóór de motie hadden uitgesproken. De eerste die het moest ontgelden, was Makhosi Khoza. Een politica met een levenslange verbintenis met het ANC en een indrukwekkende staat van dienst. Maar ook iemand die haar kritiek op Zuma niet onder stoelen of banken steekt. Een week na de stemming werd Khoza ontslagen als voorzitter van de parlementaire portefeuillecommissie Openbaar Bestuur, nadat vijf ANC-commissieleden een belangrijke zitting van die commissie hadden geboycot en minister Faith Muthambi, die die dag verantwoording had moeten afleggen voor het wanbeleid bij staatsomroep SABC, ook maar niet was komen opdagen. Khoza’s positie was, zo bleek, onhoudbaar geworden. Ook oud-minister Derek Hanekom, die, saillant genoeg, al jaren voorzitter is van de tuchtcommissie van het ANC, ligt onder vuur. En je kunt erop wachten dat ook Pravin Gordhan aangepakt zal worden, die na zijn ontslag als minister van Financiën is teruggekeerd in het parlement.

Makhosi Khoza is de afgelopen maanden regelmatig geïntimideerd en met de dood bedreigd vanwege haar kritiek op Zuma. De vrees voor een politieke ‘hit’ is in Zuid-Afrika helaas niet denkbeeldig. Sinds 1994 hebben er in het land minstens 450 politieke moorden plaatsgevonden, vooral in de provincies KwaZulu-Natal, Mpumalanga en Noordwes. Alleen rond de plaatselijke verkiezingen van augustus 2016 waren het er al twintig! Óf het echt om een politieke aanslag gaat, valt niet altijd uit te maken. Dit soort moorden wordt vaak gemaskeerd als ordinaire roofoverval, en niet zelden wordt de daad zelf uitbesteed aan beroepscriminelen. In dit klimaat komt voor morele helden als Khoza en Gordhan de dreiging gevaarlijk dichtbij.

Voor wie hoopt dat president Zuma nog voor het einde van zijn ambtstermijn in 2019 het veld moet ruimen, wordt september opnieuw spannend. Eerst buigt het Grondwettelijk Hof zich over de vraag of er een parlementair onderzoek moet komen naar Zuma’s hantering van het Nkandla-rapport van nationale ombudsvrouw Thuli Madonsela uit 2014; een onderzoek dat tot afzetting zou kunnen leiden. En daarna moet het Hof van Cassatie zich uitspreken over het hoger beroep van Zuma en het nationale vervolgingsgezag tegen de uitspraak van een lagere rechtbank dat de 783 aanklachten wegens fraude, corruptie en afpersing tegen Zuma opnieuw in behandeling genomen moeten worden; die aanklachten werden kort voor Zuma in 2009 president werd, teruggetrokken.

Bron: Maandblad Zuid-Afrika

In Zuid-Afrika is Maandblad Zuid-Afrika online te lezen via MySubs.