In de voetsporen van een reus
Veel mensen die het hebben meegemaakt,
herinneren zich nog waar ze waren toen ze hoorden dat John F. Kennedy was
doodgeschoten. Toen het nieuws over 9/11 bekend werd. En de moord op Pim
Fortuin. Zo kunnen mensen in Zuid-Afrika je ook vaak precies vertellen waar ze
waren toen Nelson Mandela werd vrijgelaten. Of toen Chris Hani werd vermoord.
Chris Hani was
de leider van de South African Communist Party (SACP) en Umkhonto we Sizwe (MK),
de gewapende vleugel van het ANC. Op 10 april 1993 werd hij voor zijn huis in
Boksburg neergeschoten door Janusz Walus, een Poolse immigrant. Walus werd al
snel gearresteerd en enkele dagen later werd ook Clive Derby-Lewis, toen vicevoorzitter
van de Konserwatiewe Party, opgepakt; hij zou Walus tot zijn daad hebben
aangezet. Hoewel zeker niet onomstreden, zag een groot deel van de zwarte
bevolking Hani als een held. Zijn dood dreigde het land in chaos te dompelen en
de onderhandelingen over een vreedzame transitie te laten mislukken. De
regering van president F.W. de Klerk stond machteloos en moest een beroep op Nelson
Mandela doen om de volkswoede tot bedaren te brengen.
Chris Hani’s
dochter Lindiwe was twaalf jaar oud toen haar vader werd vermoord. In Being Chris Hani’s Daughter vertelt ze
over de impact die zijn dood op haar leven en dat van de andere gezinsleden
heeft gehad. De titel van het boek is toepasselijk, want jarenlang bepaalde het
feit dat ze ‘de dochter van’ was, vrijwel haar hele bestaan. Aan het begin van
het boek beschrijft ze hoe het voor haar als kind was om een vader te hebben
die altijd maar ‘overzee’ was voor zijn werk. Vóór de ontbanning van het ANC en
andere verboden politieke organisaties in februari 1990 leefde Hani als balling
in Lusaka (Zambia). Lindiwe woonde met haar moeder en oudere zuster Khwezi in
Maseru (Lesotho). Daar had ze een verrassend normale jeugd, vol kattenkwaad en
lange uren voor de televisie voor Dallas en
Dynasty. Van het werk dat haar vader
deed en het feit dat zijn leven permanent in gevaar was, was ze zich zalig
onbewust. Eind 1990 vormden de Hani’s voor het eerst een echt gezin, samen onder
één dak – net als de Huxtables uit de Cosby
Show, naar Lindiwe’s tevredenheid. Maar die idylle werd op Eerste Paasdag
1993 wreed verstoord.
Zowel bij
Lindiwe als Khwezi, die thuis was toen haar vader vermoord werd, komt de klap
hard aan. Terwijl hun moeder krampachtig probeert de Hani-erfenis hoog te
houden, raken beide meisjes als tieners verslaafd aan alcohol en cocaïne. Als
Lindiwe achttien jaar oud is, ondergaat ze een abortus. Enkele maanden later
komt haar partner om bij een auto-ongeluk. Drie jaar later sterft Khwezi onder
raadselachtige omstandigheden.
Pas zo’n
twintig jaar later weet Lindiwe haar leven weer onder beheer te krijgen. Ze is
inmiddels moeder geworden en beseft dat ze, als ze haar kind niet wil meesleuren
in haar val, drank en drugs volledig moet afzweren. In het afkickcentrum leert
ze zichzelf te accepteren en niet alleen maar ‘Chris Hani’s dochter’ te zijn.
Om het
verleden te kunnen afsluiten, zoekt ze de twee mannen op die verantwoordelijk
zijn voor haar vaders dood en alle gebeurtenissen die daarop volgden: Clive
Derby-Lewis en Janusz Walus. Tussen haar en Walus ontstaat er een bijzondere band.
Omdat hij de laatste mens is die haar met haar vader verbindt.
Lindiwe
Hani & Melinda Ferguson, Being Chris
Hani’s Daughter. Johannesburg: Jacana Media, 2017. ISBN 9781920601812, 256
p., R225.
Een grappenmaker is overal welkom
De autobiografie van Trevor Noah, de
Zuid-Afrikaanse stand-up comedian die wereldberoemd werd als presentator van The Daily Show, begint met een passage
uit de Immoraliteitswet. Volgens deze wet was het in Zuid-Afrika onder de
apartheid voor een blanke man en een zwarte vrouw verboden om seks met elkaar
te hebben. Daarom was baby Trevor bij zijn geboorte in 1984 al een ‘misdaad’,
als kind van een vrouw van Xhosa-afkomst en een Zwitserse vader.
Noah heeft
het boek aan zijn moeder opgedragen, en terecht. Patricia Nombuyiselo Noah komt
over als een formidabele vrouw: kordaat, onafhankelijk, onverschrokken en vol
humor. Het is haar taak, zegt ze, om het lichaam, de ziel én het verstand van
haar kind te voeden, en dat doet ze. In Trevors herinnering was er altijd eten
op tafel, waren er altijd boeken in huis en gingen ze elke zondag minstens drie
keer naar de kerk. Zijn moeder was verschrikkelijk zuinig. Als ze in de file
stonden, liet ze Trevor uitstappen om de auto te duwen zodat ze de motor niet
aan hoefde te zetten en benzine kon sparen. Maar met die auto nam ze hem ook
mee naar plaatsen waar andere zwarte gezinnen nooit kwamen. Zo leerde ze hem
dat er, buiten hun eigen armoedige bestaan, ook een ander soort leven mogelijk
was.
Door zijn
gemengde afkomst hoort Trevor nergens thuis. Als zijn moeder met hem naar het
park wil, moet ze doen alsof ze zijn kindermeid is, en met zijn vader mag hij
al helemaal niet gezien worden. Ook als de apartheid voorbij is, blijft het
lastig. Omdat zijn familie arm is, kan hij niet meepraten met de blanke
kinderen op school. De bruine kinderen begrijpen hem niet omdat hij Engels
spreekt en geen Afrikaans, zoals zij. Zelf voelt Trevor zich het beste thuis
bij de zwarte gemeenschap van zijn oma uit Soweto, en hij kiest ervoor om zichzelf
als zwart te zien. Op de middelbare school ontdekt hij dat hij zich door
grappen te verkopen in elke kring staande kan houden; humor wordt zijn
overlevingsstrategie.
Noah
doorspekt zijn verhaal met maatschappelijke observaties, zoals we ook uit The Daily Show van hem gewend zijn. Hij
geeft een indringend beeld van het uitzichtloze bestaan van jonge
schoolverlaters uit de townships. Trevor en zijn vrienden verdienen de kost met
deejayen, met de verkoop van illegaal gekopieerde cd’s en, in het algemeen, met
het kopen en doorverkopen van alles waar ze de hand op kunnen leggen. Hoewel de
zaken niet slecht gaan, constateert Trevor dat ze na drie jaar hard werken nog
geen stap verder zijn dan toen ze begonnen. En als het even goed lijkt te gaan,
haalt de wet van de township hen genadeloos onderuit. Uiteindelijk beseft
Trevor dat hij dankzij zijn lichte huidskleur en de opvoeding die zijn moeder
hem heeft gegeven, een uitweg heeft die de andere jongens niet is beschoren.
Het boek
laat weinig los over Noahs succesvolle loopbaan als acteur, showmaster,
comedian en talkshow host. Pas in het laatste hoofdstuk onthult hij hoe
moeilijk de omstandigheden waaruit hij zich bevrijd heeft, werkelijk waren.
Gelukkig vertelt Noah het verhaal over de eerste twee decaden van zijn leven
met hetzelfde mengsel van humor en wijsheid dat we zo goed van hem kennen. Er
valt bij dit boek heel wat te lachen. Trevor Noah kon, mede dankzij zijn
moeder, uitgroeien tot een bijzonder talent.
Trevor
Noah, Kleurenblind. Uit het Engels
vertaald door Annoesjka Oostindiër en Ineke van Bronswijk. Amsterdam: Bruna,
2017. ISBN 9789400507975. 319 p., € 19,99.
Pas op als de Makhadzi schreeuwt
Hoewel No Longer Whispering To Power enkele
interessante inzichten bevat, stelt deze biografie over Thuli Madonsela,
Zuid-Afrika’s vorige Public Protector (Nationale Ombudsvrouw), als geheel
teleur. Ten eerste wordt een groot deel van het boek in beslag genomen door
samenvattingen van de verschillende onderzoeksrapporten die Madonsela in haar
termijn als Public Protector (2009-2016) heeft uitgebracht, met name Secure In Comfort (2014, over de uit de
hand gelopen verbouwing van president Jacob Zuma’s privéwoning Nkandla) en State of Capture (2016, over de
inmenging van Zuma’s rijke Indiase zakenvrienden, de Gupta’s, bij politieke
besluiten). Voor wie de afgelopen jaren het nieuws uit Zuid-Afrika heeft
gevolgd, bevatten deze omvangrijke hoofdstukken weinig verrassingen.
Ten tweede gaat
het om een ongeautoriseerde biografie. Madonsela heeft wel inzage in de tekst gehad,
maar omdat ze tijdens haar laatste maanden als Public Protector nog allerlei
onderzoeken wilde afronden en daarnaast regelmatig met de dood werd bedreigd,
heeft ze niet actief aan het boek kunnen meewerken. Schrijfster Thandeka
Gqubule baseert zich dan ook vooral op teksten uit het publieke domein, zoals
lezingen en interviews die Madonsela heeft gegeven. Daarnaast weeft ze allerlei
inheemse mythen door het verhaal heen, nu eens om iets te verklaren, dan weer
om Madonsela’s optreden in een zeker licht te stellen. Maar al met al blijft ze
ergens aan de buitenkant steken en slaagt ze er niet in om meer van Madonsela
als mens te laten zien. Voor een biografie is dat een ernstige tekortkoming.
Inzichtgevend
is bijvoorbeeld wél het beeld dat Gqubule schetst van Madonsela’s rol binnen
het studentenprotest en de vakbonden in de jaren tachtig. Madonsela is politiek
gevormd door het United Democratic Front (UDF), een brede verzetsbeweging voor
en door de man in de straat. In tegenstelling tot het ANC, waarvan veel leiders
op dat moment in ballingschap waren of vast zaten op Robbeneiland, zodat er
zich een relatief elitistische en gesloten cultuur kon vormen. Gqubule
suggereert dat de kern van het conflict tussen Madonsela en president Zuma te
herleiden valt tot dit verschil in achtergrond.
En
natuurlijk is het ook interessant dat Gqubule en Madonsela al heel lang kennen.
In juni 1986 zaten ze allebei als politieke gevangenen in Diepsloot Prison.
Toen al toonde Madonsela dezelfde innerlijke rust, waardigheid en
beginselvastheid die we kennen van haar optreden als Public Protector.
De titel van
het boek is ontleend aan een lezing van Madonsela over de ‘Makhadzi’, een vrouwelijke
leidersfiguur die in de Venda-traditie als bemiddelaar optrad tussen het volk
en hun koning. Gewoonlijk fluisterde de Makhadzi wanneer ze met de koning sprak.
Maar als hij niet naar haar wilde luisteren, móest ze haar stem wel verheffen.
‘No longer whispering truth to power’ is dus een veeg teken. Met haar
onderzoeksrapporten en spraakmakende persconferenties heeft ook Thuli Madonsela
ervoor gezorgd dat haar stem gehoord werd. Tegen corruptie en
vriendjespolitiek. Omwille van sociale gelijkheid en een menswaardig bestaan,
ook voor de allerarmsten.
Thandeka
Gqubule, No Longer Whispering To Power.
The Story of Thuli Madonsela. Johannesburg & Kaapstad: Jonathan Ball,
2017. ISBN: 9781868427314. 254 blz., R260.
