Barney Pityana:

Transformation, Black Consciousness

and African Renaissance

(Maandblad Zuid-Afrika, September 2015)

In his younger days, Barney Pityana was one of the leaders of the Black Consciousness Movement, working side by side with Steve Biko. Now, even though he is part of the establishment, he still has a keen eye for the pitfalls of colonialism and racism at South African institutions of higher education.

We meet at the offices of the Thabo Mbeki Foundation, an NGO initiated by former President Mbeki ‘to be a catalyst for the achievement of an African Renaissance.’

‘For a long time now, I have been committed to Thabo Mbeki’s strivings to draw South Africa into a closer, more intimate relationship with Africa and what Africa stands for and, if necessary, to take the lead in all things African on the world stage,’ Pityana explains our meeting there. ‘To my mind that was Mr Mbeki’s greatest contribution as president. It is my pleasure to help translate his ideas into programmatic linkages with higher education institutions and research centres in Africa and establish a research centre at the Thabo Mbeki Foundation.’

‘There is a direct link between academic transformation and the idea of an African Renaissance. For three hundred years, higher education in South Africa was linked to European ideas, education, and science, and more recently, to those of North America as well. Especially during apartheid, for ideological and political reasons, South Africa grew increasingly isolated from the rest of the continent. After 1994, the new South Africa benefited from the long years of liberation struggle that was very much linked to Africa. Many South African leaders found refuge in African states, the liberation struggle was conducted from African states, and in Africa itself our struggle received much support.’

Massification first

‘When the new South Africa became a fact, our priority was to ensure that higher education was opened up to the masses to whom it had been shut. This first phase was also about visibility of African leadership – black managers and academics – in our institutions. This did mean, however, that many of us walked into a system that was not of our own making, even though most of us were products of that very system: either we had been educated here, or in Europe, or the USA. At the time, we made no claims to any prior knowledge different from what we had received. It was easier for us to simply walk into the system and to make it work as it had always worked.’

‘Gradually, it became clear, however, that this was not a viable proposition. South Africans became conscious of Africa and of being African – a consciousness relating to issues of culture, interpretations of history, and the ability of Africa to rise above its past. None of these issues were represented in the manner in which learning was taking place. There was, so to speak, a parallel world out there which was not represented at our universities.’

‘At the same time, it became evident that our students were not succeeding despite all the opportunities now available to them. We realized that we had to find out whether there were learning models which were hampering the way our students were learning.’

‘These insights only arose during the last ten years or so. By now, of course, it is becoming quite clear that in the eyes of the present generation of students and black academics we were too slow in dealing with these matters and, having been a university administrator at Unisa myself, I can’t deny it.  The main reason lay with our priorities, i.e. needing to make the universities work under our leadership and to increase representation as much as we could. This, I believe, has been achieved. Currently, African students at most of our universities number well beyond 60%. Our success rates are not as strong as they should be, and this remains a challenge. But the first important step was to stabilize the universities. This in itself was a component of the transformation process.’

What does Africanisation mean?

‘At this stage, other issues are coming to the fore, as I think they should. And these are not easy issues. One of them, of course, has to do with historical spaces. We received buildings with names, and statues, and plaques. We received an academic culture, and we received an entire set of qualities and standards from those who came before us.’

‘It’s no easy task to address these issues, because we don’t always agree about what should be done. We’re still experimenting, and no one knows what the outcome will be. Naturally, this frightens many people because, if we’re not careful, it’ll affect the standard, quality, and competitiveness of higher education in South Africa. Nevertheless, I think our present situation is ideal for pushing back boundaries a lot more than before, when our focus was still on student and staff equity.’

‘I agree with many who say that the starting point is to decolonize, to question the wisdom or authenticity of what we received, and to challenge its relevance for us today. Secondly, we must acknowledge the colonizing process. By and large, everything we have actually emanates from a whole range of histories and cultures we’ve become part of. It is unlikely that you are going to find anything today that can be called “African” in its purest sense. As Africans, of course we have views, ideas, histories, cultures, and languages of our own. But we have also taken from what we’ve learnt. What comes out in the end may well be called “African”, because the context will make it so.’

‘The same is true for legitimizing the previously marginalized African knowledge systems. None of them is so pure as to be free of any other form of learning. Rather, it’s a dialogue with other forms of learning, American, European, and Asian. What some of us are saying is that we want to be able to identify with any learning and any knowledge system, so that it doesn’t seem so foreign, so alienating so as to not speak to the inner core of who we are.’

Growing our own scholarship

‘Given the circumstances, I do think 60% black students is very good. Moreover, I don’t believe that everybody who finishes school must go to university. That’s a fallacy. The big challenge we’re faced with today is how to move students, once they are accepted into university, to participate meaningfully, to benefit from the learning they are engaged in, and to show the appropriate outcomes. One part of the problem, of course, is the gap between school and university. Another is the socio-economic culture of this country where there is so much poverty. For many families and communities schooling is not a priority at all. Other issues directly relating to life and death need to be dealt with first.’

‘We have to be mindful of the fact that, by and large, we still depend on the same academic environment in place in 1980. The professoriate in most universities is still largely white, still male, and if there are any women, they’re likely to be white women. You can’t change that in only twenty years. In reality, it’ll take at least another twenty years. In this respect, the last ten years or more were wasted because most Africans attended university to complete their studies and then to get a job in order to support their families and extended families. At the same time, in the nation building project most Africans were being absorbed in civil service and business.’

‘At present, South African universities are drawing on talent from other African countries, like Zimbabwe, Kenya, and Nigeria.  We have to grow our own scholarship in South Africa, starting with those 60% who are going through university now. Even then, many of them will end up going to the United States or China, wherever there are opportunities…, which means that we have to be constantly developing and growing. At the moment we are nowhere near the minimum required to assure South Africa of a cadre of academic scholarship in twenty years time.’

What Steve Biko would have said

‘This whole discussion about the Rhodes statue at UCT – where I am President of Convocation – needs to be understood slightly differently. At the moment, people in South Africa are very angry, for a whole range of reasons. Part of this anger finds expression on the campuses. If it hadn’t been the Rhodes statue, it would have been something else. Over the last five years, the statue was never a matter of debate, there has never been a resolution to remove it, neither from the students, nor from the staff. There was no resistance from the university council either.’

‘In general, UCT has done very well on transformation. It has well over 60% African students, gives support to students, and produces some of the best graduates. Its success rate is probably the most successful of any South African university. But UCT is an “English” university, it’s kind of England in Africa, and for a long time they felt they could just carry on that way. The university hasn’t been sensitive enough to the fact that some kind of change was required, and that you don’t bring Africans into the university in order to change them to become like you.’

‘So the students are raising an important issue when they say that the institutional culture at UCT is alienating, European, English, and that matters like racism and sexism are not receiving enough attention. For an African student who has to live on that campus, day in and day out, attend lectures where you are a minority all the time, where you have to speak English 24 hours a day and write exams in perfect English, it is easy to feel alienated.’

‘There is a resurgence of interest in Steve Biko and Black Consciousness, at UCT especially, but at other universities as well. Part of this resurgence has to do with the extent to which young people are angry and disillusioned with the ANC as an organization and indeed as government. But you can never read Steve Biko out of context. Twenty-one years into democracy, you cannot maintain that we still live in the same South Africa Steve Biko was writing about. You cannot today pretend that white people and white ideas – white-ness – have no value or relevance. They have become part of our own knowledge systems. You have to accept that white people in our country are Africans. And, therefore, they have as legitimate a right to express themselves and to express their own Africanness as you have.’

‘What Steve was saying at that time – in an environment where African people were not in power, where African people were experiencing an amazing assault on their identity – was: if there is going to be change at all, it begins with you claiming your humanity and, if you can’t claim your humanity, you won’t actually be able to overcome. Today, each time we go to vote, we vote for the same government, and then we complain when government does things we don’t agree with. We don’t make government accountable. And although in many respects I do believe that twenty-one years on white people in this country still have a lot of power and racism is still a major factor, there are systems and processes in which we can deal with that, whereas previously there were not. You can be assertive today in a way you couldn’t be before.’

Barney Pityana: In the late sixties, Barney Pityana (Uitenhage, 1945), together with Steve Biko and others, co-founded the South African Students' Organization, the origins of the Black Consciousness Movement. During high school at Lovedale [Eastern Cape], Pityana was expelled for protesting against Bantu education. In 1976, he graduated from the University of South Africa (Unisa), but was barred from practicing law and banned from any public activity by the apartheid government. Pityana went into exile in 1978. He studied theology at King's College London and trained for Anglican ministry at Ripon College Cuddesdon in Oxford. Subsequently, he served as curate in Milton Keynes and as vicar in Birmingham. From 1988 to 1992, he was director of the World Council of Churches’ Programme to Combat Racism in Geneva. Pityana returned to South Africa in 1993. He continued working in theology and human rights and obtained a PhD in Religious Studies at the University of Cape Town (UCT) in 1995. That same year he was appointed member of the South African Human Rights Commission, which he chaired from 1995 to 2001. He also served on the African Commission on Human and Peoples’ Rights at the Organization of African Unity in 1997. In 2001, Pityana became Vice Chancellor and Principal of Unisa, a position he held for nine years. From 2011 to 2014, he was rector of the College of the Transfiguration in Grahamstown. At present, although retired, Pityana is UCT’s President of Convocation.

Mamphela Rampele: "Dit land is te mooi om te gronde te gaan"

Maandblad Zuid-Afrika, april 2013

Veel Zuid-Afrikanen hebben hun hoop gevestigd op Agang, het nieuwe politieke ‘platform’ van Mamphela Ramphele. Commentatoren betwijfelen of Agang genoeg kiezers zal kunnen trekken om het bij de verkiezingen van 2014 op te nemen tegen Jacob Zuma’s ANC. Maar Ramphele is vastbesloten om een einde te maken aan de cultuur van corruptie en straffeloosheid aan de top.

Eind 2012 verscheen Conversations With My Sons And Daughters, een boek waarin Mamphela Ramphele een scherpe analyse geeft van alles wat er mis is in het huidige Zuid-Afrika, zoals de corruptie, de vriendjespolitiek in regeringskringen en de lamentabele staat van het onderwijs. Ze draagt echter ook een oplossing aan: gewone Zuid-Afrikaanse burgers moeten meer invloed krijgen en meer betrokken worden bij het bestuur van hun land. Op 19 februari 2013 lanceerde Ramphele Agang ‒ geen politieke partij, maar een ‘politiek platform’. Hoewel het onderscheid tussen partij en platform voor velen nog onduidelijk is, springen de overeenkomsten tussen het boek en de kernpunten van Ramphele’s bevlogen toespraak bij de presentatie van Agang direct in het oog.

Toch kan het boek volgens Ramphele niet worden opgevat als manifest voor Agang. ‘Puur toeval’, zegt ze, in de woonkamer van haar huis in Kampsbaai, aan de kust van het Kaapse Schiereiland. Een raam over de hele breedte van de kamer biedt een adembenemend uitzicht op het blauwe water van de Atlantische Oceaan. De ruimte is smaakvol ingericht met beelden en schilderijen uit zowel de Europese als de continentale Afrikaanse traditie. En er hangen foto’s die herinneren aan Ramphele’s activistische verleden. Zoals die van Steve Biko, de leider van de Black Consciousness Movement, met wie Ramphele in de jaren zeventig bevriend was. Ze was in verwachting van hun zoon Hlumelo, toen Biko in 1977 in een politiecel om het leven kwam.

‘Het boek is ontstaan op aandrang van jonge mensen, tussen 25 en 45 jaar oud, die zeiden: “Mama – want ze noemen me Mama – jij hebt zoveel wijsheid en ervaring, we willen dat jij onze mentor wordt.” “Dat kan niet”, zei ik, “jullie zijn met te veel.” “OK”, zeiden ze, “schrijf ons dan.” Het schrijven van het boek duurde drie jaar, en toen ik eraan begon, had ik er nog geen idee van dat mijn levensreis deze wending zou nemen. Maar op een bepaalde manier hangen het boek en Agang toch met elkaar samen, omdat wat ik in het boek zeg, mijn gevoel van hoop weergeeft over dit prachtige land, mijn gevoel van wanhoop over de manier waarop zijn toekomst ondermijnd wordt, en de basisprincipes waarmee we ons land opnieuw kunnen opbouwen.’

‘Veel mensen zijn gestorven voor onze vrijheid’

Het besluit om Agang op te richten is geleidelijk ontstaan. Al jarenlang oefenden mensen druk op Ramphele uit om in de politiek te gaan. Maar ze blijft liever op de achtergrond, net als in de tijd van de Black Consciousness Movement, gedurende haar jaren van ballingschap in Tzaneen en ook later, als wetenschapper aan de Universiteit van Kaapstad. ‘Mijn kracht ligt in het organiseren, in het opzetten van projecten van onderaf, op grass roots level. En in het persoonlijke contact met mensen. Maar de laatste jaren was het steeds vaker alsof ik tegen een muur op liep. Overal in het land ontmoette ik mensen die meer inspraak wilden en die de regering ter verantwoording wilden roepen. Maar telkens weer stuitte ik op een overheid die niet wilde luisteren. En op een regering die niet in staat was om het land te leiden. De onverschilligheid van de Zuid-Afrikaanse overheid was voor buitenlandse donororganisaties reden om zich terug trekken.’

Het is Ramphele een doorn in het oog dat zoveel macht in Zuid-Afrika berust bij regering en overheid (beide gedomineerd door het ANC), het ANC als partij, de staatspresident (Zuma) en de ANC-partijleider (weer Zuma). ‘Het is allemaal van hetzelfde laken een pak. Daardoor wordt het mogelijk om voor één individu een huis te bouwen voor 200 miljoen Rand en het dan een key point te noemen, een plaats van strategisch belang. Nkandla staat voor alles wat er mis is in dit land. De man die in Nkandla woont, is aan de macht gekomen ondanks het feit dat er wel zevenhonderd beschuldigingen van corruptie tegen hem waren ingebracht en hij er nooit in is geslaagd om zijn naam te zuiveren. En zo’n man bekleedt het hoogste ambt in dit land!’

Tegen mei 2012 was Ramphele ervan overtuigd dat ze iets móest doen om te voorkomen dat deze cultuur van straffeloosheid Zuid-Afrika ten gronde zou richten. ‘Daarvoor is dit land te mooi en te belangrijk’,  zegt ze vol vuur. ‘In de eerste plaats voor mijzelf. Ik heb me 45 jaar lang voor dit land ingezet en ik kan niet toestaan dat iemand het kapotmaakt. Ten tweede zijn er vele mensen gestorven om onze vrijheid mogelijk te maken en ik wil geen deel hebben aan het verraad van de offers die zij hebben gebracht. Ten derde heb ik twee kleinkinderen en ik wil niet dat ze opgroeien in een land waar ze het liefst wég willen. En ten vierde hebben wij als Zuid-Afrikanen een grote verantwoordelijkheid om het continent Afrika tot een succes te maken. We hebben de grootste economie, maar we slagen er niet in om Afrika vooruit te helpen; op dit moment remmen wij de ontwikkeling van Afrika zelfs af.’

(Tekst loopt verder onder de foto.)

Mamphela Rampele

‘Black Consciousness duurde te kort’

Dat het, anders dan in de Arabische wereld, nog steeds niet is gekomen tot een ‘Zuid-Afrikaanse Lente’, komt volgens Ramphele doordat de verschillende bevolkingsgroepen die samen de Zuid-Afrikaanse samenleving vormen, stuk voor stuk een autoritaire cultuur kennen. ‘We hebben nooit geleerd om het gezag van de leiders in twijfel te trekken. De enige periode waarin we begonnen te kijken naar de rol van de psyche bij onze eigen onderdrukking was in de jaren zeventig, in de tijd van de Black Consciousness Movement. Toen begonnen mensen zich af te vragen: hoe komt het dat we een dergelijke behandeling accepteren? Dat iemand tegen je zegt dat je iets niet bent, en je accepteert het? Opeens ben je niet langer jíj, maar je bent niet-ik. Hoe kun je door het leven gaan als niet-ik? Wat is er van jóu geworden? Je hebt jezelf gedood. In Zuid-Afrika doodden mensen die niet van Europese afkomst waren zichzelf, geestelijk, door te accepteren dat ze niet-Europees genoemd werden, niet-blank. De belangrijkste verdienste van de Black Consciousness Movement was dat het ons de ogen opende voor het belang om jezelf een naam te geven. Dat bevrijdde ons, dat bevrijdt je van angst en plaatst je op gelijke voet met anderen.’

Helaas, zegt Ramphele, duurde de periode van de Black Consciousness Movement te kort. Maar de Soweto-opstand zou nooit hebben plaatsgevonden als de Black Consciousness Movement de jeugd van Zuid-Afrika niet had bevrijd van angst, en datzelfde geldt voor de massamobilisatie van de jaren tachtig. ‘Maar in 1994 gaven we onze zelfstandigheid uit handen aan één man, Nelson Mandela, en zijn organisatie, het ANC. Mandela zelf zei voortdurend dat deze vrijheid niet het werk was van één man, maar bevochten was door alle Zuid-Afrikanen plus onze vrienden in het buitenland die ons ondersteunden. Maar vanaf 1994 keerden we terug naar een autoritair leiderschap. De negatieve invloed kwam van het ANC in ballingschap, die in de jaren zestig  het land had verlaten en die de ontwikkeling van de jaren zeventig niet had meegemaakt.’

Partij of platform?

Politieke analisten hebben sceptisch gereageerd op de lancering van Agang. Zij gaan ervanuit dat de meeste kiezers de gevestigde partijen, zoals ANC en DA, trouw zullen blijven. Maar Ramphele laat zich door deze sombere voorspellingen niet uit het veld slaan. ‘Op de luchthaven, in de supermarkt, op straat… Overal ontmoet ik mensen die zeggen: godzijdank, nu zullen we écht vrij zijn! We gaan er ook niet vanuit dat we winnen omdat we gelijk hebben. Je wint omdat je aansluit bij de emoties, de hoop, de dromen van mensen, en zij – zij – worden hun eigen bevrijders. En vergeet niet dat alles klein begint. Een reusachtige boom begint als een mosterdzaadje. Ja, we zijn klein, en de verkiezingen zijn al in 2014. Dus we hebben geen tijd en dat weten we heel goed. Daarom kunnen we elke hulp gebruiken die we kunnen krijgen om het enthousiasme van de mensen om te zetten in een formidabele machine.’

De intentie om de kiezers zelf verantwoordelijk te maken voor datgene waar Agang voor staat, verklaart de keuze om te starten met een platform in plaats van een partij. ‘Een platform’, verduidelijkt Ramphele, ‘is een virtuele ruimte waar Zuid-Afrikanen met elkaar in gesprek kunnen gaan. Als ik meteen met een politieke partij was begonnen, dan had ik met een handvol mensen om de tafel gaan zitten om een verkiezingsprogram te schrijven, en dan moet je mensen overtuigen. Maar dat hoeft nu niet. We initiëren gesprekken waardoor mensen gaan inzien dat ze een stem hebben, dat ze hun eigen volksvertegenwoordigers kunnen kiezen, of, als ze dat willen, zelf in het parlement kunnen gaan zitten.’

Niet de schuld van het verleden

Daarmee raakt Ramphele aan het onderscheid tussen een gezagsgetrouwe onderdaan en een zelfbewuste en betrokken burger, zoals ze dat ook in haar boek uiteenzet. Dat de regering zo makkelijk wegkomt met corruptie en falend beleid, is volgens Ramphele de oorzaak voor de vele gewelddadige protesten tegen slechte dienstverlening, de afgelopen maanden. ‘De mensen maken alles stuk omdat ze machteloos zijn. Gefrustreerd. Ik noem dat “sociale pijn”: het gevoel dat je hebt als je weet dat wat er gebeurt, verkeerd is, en je bent niet bij machte om er iets aan te doen. Het is als een depressie. Je raakt aan de drank of je begint je vrouw of je kinderen te slaan… Je hebt het onopgeloste trauma van de onderdrukkende regimes uit het verleden, opnieuw geactiveerd door het besef dat de vrijheid ons niet de genezing heeft gebracht waar we naar zochten.’

Ik heb twee zonen, van 35 en 30 jaar oud. Ik heb als ouder vast en zeker fouten gemaakt. Maar dat geeft hen nog niet het recht om te zeggen: ik kan geen baan vinden want mijn moeder heeft me verkeerd opgevoed. Onze democratie is bijna twintig jaar oud. Om het verleden de schuld te blijven geven is een teken van een regering die weigert verantwoordelijkheid te nemen en rekenschap af te leggen. Ze moeten toegeven dat zíj ons onderwijs kapotgemaakt hebben, evenals onze gezondheidszorg. En die HOP-huizen die worden neergezet zijn een belediging voor de mensen die er in moeten leven. Half zo groot als deze huiskamer, gebouwd met zulk slecht materiaal dat het gevaarlijk is om er te wonen. Wat heeft dat met apartheid te maken?’

‘Stap voor stap’

Ondanks de huidige problemen is Ramphele optimistisch over de toekomst van Zuid-Afrika, met zijn schitterende natuur, zijn bodemschatten en zijn jonge bevolking. Er moet slechts gezocht worden naar manieren om deze rijkdommen om te zetten in baten die iedereen ten goede komen. Daarvoor moet er geïnvesteerd worden in bijvoorbeeld onderwijs, gezondheidszorg en huisvesting. En elk van deze investeringen zal nieuwe werkgelegenheid meebrengen. Het land beschikt over genoeg kapitaal, maar vanwege de corruptie is de private sector bang om geld in het land te beleggen. Ramphele is ervan overtuigd dat het kán. ‘Natuurlijk, we gaan het doen. Stap voor stap. En de kiezers mogen ons ter verantwoording roepen. Als we het niet goed doen, moeten we weg.’

Maandblad Zuid-Afrika, april 2013