Engels als onderwijstaal

Onlangs had ik het twijfelachtige genoegen om een lezing te mogen geven aan één van Nederlands meest prestigieuze onderwijsinstellingen. Vierhonderd jaar geschiedenis van één van de meest complexe, mooiste en boeiendste landen ter wereld teruggebracht tot 45 minuten. Drie dagen werk met een fles wijn als beloning. Het is maar beter om er niet te lang over na te denken.

Maar nu is aangekondigd dat de voertaal aan de Universiteit van Stellenbosch vanaf januari naar alle waarschijnlijkheid niet langer Afrikaans zal zijn, maar Engels, moet deze observatie me toch van het hart.

Aan deze prestigieuze Nederlandse onderwijsinstelling is de voertaal tijdens de colleges Engels. De afwegingen daarvoor zijn waarschijnlijk dat de studenten later in het internationale bedrijfsleven terecht zullen komen, en dat de opleiding ook openstaat voor buitenlandse studenten. Onder de 35 studenten waren inderdaad 5 studenten die geen Nederlands spraken.

Mijn lezing moest dus ook in het Engels. Dat mijn Engels niet perfect is, is iets waar ik niet mee kon zitten. Wat voor kwaliteit kun je tenslotte verwachten, voor één fles wijn?

Maar het viel me wel op dat het Engels van de studenten geen haar beter was dan dat van de 5havo-leerlingen die ik jarenlang in de klas heb gehad. Tijdens de presentaties die ze moesten houden, beperkte het inhoudelijke niveau zich tot wat ze in het Engels konden bevatten en uitdrukken: een paar steekwoorden. Een verdiepend gesprek of kritische reflectie, zoals ik die als docent in het Nederlands zou verwachten, werd al snel veel te ingewikkeld.

En het Engels van de docent kwam overeen met het mijne: we kunnen ons aardig redden, maar het is duidelijk dat we er niet voor zijn opgeleid. In deze communicatie daarom geen humor, oog voor nuance en geen verfijnde formuleringen. Al die facetten waardoor een docent zijn studenten kan inspireren en een blik kan geven op een hogere vorm van denken, was verloren gegaan.

Op een gegeven moment merkte ik dat de docent zijn studenten tóch iets meer wilde meegeven dan er in hun reader stond. Blijkbaar had hij iets opgevangen over de Cradle of Humankind en de archeologische vondsten die daar zijn gedaan. Geen resten van een prehistorische beschaving. Nee, "HUMAN PEOPLE" hebben ze er gevonden. "HUMAN PEOPLE"...

Dit voorbeeld geeft aan wat het effect kan zijn van onderwijs in een andere taal dan je moedertaal, zowel op de manier waarop we conceptualiseren als de manier waarop we kennis doorgeven.

Als ik aan mijn tuiste in Zuid-Afrika denk, aan Stellenbosch, het dorp waar ik Afrikaans heb leren spreken, dan houd ik mijn hart vast.

Harlekijn en de Zuid-Afrikaanse dagen

Suid-Afrikaanse kunstenaars skitter by Herman van Veen

Waarskynlik het niemand voor die tyd presies geweet hoe dit sou uitwerk nie. Maar tydens Harlekijn en de Zuid-Afrikaanse dagen, ’n Afrikaanse en Nederlandse kultuurfees op Herman van Veen se landgoed in die bosse van Soest, het alles saamgewerk om die meer as duisend besoekers wat afgelope naweek hulle pad na De Paltz gevind het, ’n fantastiese ondervinding te gee.

In die eerste plek is De Paltz met sy 19^e-eeuse herehuis, beukelanings en grasvelde ’n betowerende omgewing. En die weergode was genadig: heel naweek het die son stralend geskyn, en eers tien minute ná die laaste klanke weggesterf het, het ’n verskriklike onweersbui losgebars.

Maar die belangrikste was natuurlik die kunstenaars. Terwyl die program Vrydagaand en Saterdag hoofsaaklik uit Nederlandse produksies bestaan het, het die Suid-Afrikaanse kunstenaars van Saterdagaand af hulle opwagting gemaak. Een van die hoogtepunte van die Nederlandse deel van die program was ’n heropvoering deur Herman van Veen self van sy ikoniese kinderteatervoorstelling oor die dapper eend Alfred Jodocus Kwak, op die dag af 40 jaar ná hy dié karaktertjie op 29 Augustus 1976 vir die allereerste keer ten tonele gevoer het. Die gehoor was van voor af betower deur die pragtige taalgebruik en die uiters verfynde musikale verwerkings in hierdie oënskynlik so eenvoudige storie.

Ná ’n intieme optrede van die baie gewilde Nederlandse cabaretière Claudia de Breij het Luna Paige, Coenie de Villiers en Anna Davel Saterdagaand namens die Suid-Afrikaners die spits afgebyt. Al drie het hulle Nederlandse gehoor verstom met die skoonheid van hul taal en hul enorme talent. Coenie de Villiers, wat ’n interessante program gekies het vol verwysings na die Suid-Afrikaanse landskap, het getoon dat hy in die Suid-Afrikaanse musiek van dieselfde statuur is as Herman van Veen in Nederland.

Sondagmiddag het al die aanwesige kunstenaars eers ’n aantal van hulle gunsteling gedigte voorgelees, terwyl die besoekers sommer op stoeltjies in die lang gras onder die bome gesit het. Daarna het Andries Bezuidenhout – singer-songwriter, digter en beeldende kunstenaar, onder meer ook bekend as ‘Roof’ uit die Brixton Moord en Roof Orkes – party toeskouers in trane gehad met sy diep, poëtiese tekste en sy gevoelvolle en soms ironiese voordrag, en het Pops Mohamed – een van Suid-Afrika se 21 Icons – die gehoor laat kennismaak met die inheemse instrumente van die San uit die Kalahari, soos die kora en die duimklavier.

Tydens Harlekijn en de Zuid-Afrikaanse dagen is ook …byvoorbeeld (Deel 1) bekendgestel, ’n versamel-cd bedoel om die Nederlandse luisteraars vertroud te maak met die rykdom en diepte van die Afrikaanse musiek. Al 20 kunstenaars op die cd was bereid om sonder vergoeding ’n opname af te staan vir hierdie projek. Die cd is verpak in ’n fraai uitgevoerde boekie met lirieke, toeligtings, ’n gedig van Herman van Veen en twee oorspronklike kunswerke van Diek Grobler buitenop. Die opbrengs van dié projek gaan na die Suid-Afrikaanse Teater Bystandsfonds.

Na ’n regte Suid-Afrikaanse vleisbraai was dit die beurt aan Joshua na die Reën – wat as ’n voltallige band die reis na Nederland gewaag het, inklusief twee jong babatjies. Dié simpatieke jong kunstenaars het die gehoor omver geblaas met hulle dromerige lirieke, interessante melodielyne en die energie van hulle opvoering.

Jannie du Toit het spesiaal deurnag gevlieg om aan die fees te kon deelneem. Terwyl Jaconell Mouton deurentyd daar was om die kunstenaars op die klavier te begelei, het Jannie du Toit ook enkele nommers saam met die blinde Nederlandse pianis Bert van den Brink gedoen, met wie hy in 2014 ’n Jules de Corte-program uitgevoer het, sowel in Nederland as in Suid-Afrika. Veral ‘Die liefde’, geskryf deur Christa Steyn, het die Nederlandse gehoor op sy voete gehad.

Die absolute finale was egter in hande van Karin Hougaard, wat saam met Herman van Veen die drywende krag agter hierdie fees was. Sy het nie sommer net ’n paar liedjies gesing nie. Sy het kragte gebundel met Jaconell Mouton én met Pops Mohamed, en haar veelsydigheid en volmaake vakvrouskap gewys as sangeres én aktrise.

Vir baie kunstenaars in Suid-Afrika, soos reg rondom die wêreld, het Herman van Veen in sy loopbaan van 50 jaar uitgegroei tot ’n voorbeeld en ’n inspirasie. Nou was dit die Suid-Afrikaners se beurt om te wys hoeveel talent en kwaliteit daar ook uit Suid-Afrika kom. Karin Hougaard het op haar Facebook geskryf dat sy vanaand “so ongekend Proudly South African” gevoel het dat “my hart skoon pyn!” Dit was die gevoel van baie mense wat hierdie historiese geleentheid kon bywoon.

Gepubliceerd in de Netwerk24-kranten, 2 september 2015

Van spikkelkat tot drijfsijs

In het februari-/maartnummer van het gewoonlijk uiterst informatieve en gedegen Nederlandse maandblad Onze Taal staat een signalement van het boek Afrikaans met een knipoog, samengesteld en in eigen beheer uitgegeven door het echtpaar Peter en Gaby Beekmans. De familie Beekmans ging in 2002 voor het eerst naar Zuid-Afrika en werd meteen gegrepen door de leuke woorden en uitdrukkingen in die taal, vooral door woorden die wel lijken op het Nederlands, maar die toch heel anders zijn. Peter en Gaby Beekmans legden vanaf het begin een verzameling van zulke woorden aan, die ze later in boekvorm uitgaven. Inmiddels is het boek aan zijn derde herziene druk toe, met wel 3000 verrassende Afrikaanse woorden en uitdrukkingen.

Hoewel ik het boek al verschillende keren in handen heb gehad, heb ik mezelf er nooit toe kunnen aanzetten om het te kopen. Wat me weerhoudt, is dat ik, wanneer ik erin begin te bladeren, elke keer weer stuit op zogenaamd “leuke” Afrikaanse woorden en uitdrukkingen die op mij vergezocht overkomen, en die bij mijn weten geen deel uitmaken van het gangbare Afrikaans. Peter en Gaby Beekmans hebben met hun boekje geen wetenschappelijke pretenties. Daarom heb ik tot nu toe mijn schouders opgehaald over hun project. Ieder zijn pleziertje; dit boek is gewoon niet voor mij bedoeld.

Maar nu zie je dat een serieus tijdschrift als Onze Taal woorden uit Afrikaans met een knipoog overneemt. Ik ken de context niet waarin de woorden in Afrikaans met een knipoog worden gepresenteerd en misschien is het wel zo dat de Beekmansen ze presenteren als voorbeelden van streektaal uit een zeer specifieke regio, of als het lollige idiolect van een bepaalde familie. Dat hoop ik althans. Maar in dat korte signalement in Onze Taal wordt het bestaan van die woorden als feit gepresenteerd. “Het Afrikaans roept bij Nederlanders en Vlamingen vaak een soort geamuseerde vertedering op, door de voor ons koddig aandoende woorden en uitdrukkingen in die taal”, schrijft redacteur Raymond Noë. Als voorbeelden noemt hij onder meer de Afrikaanse equivalenten van een aantal woorden waarvoor in het Nederlands een Engelse term wordt gebruikt: “brakkiesakkie” voor “doggy bag”, “platejoggie” voor “disk jockey” en “rekenaar” voor computer. Dat klopt; die woorden zijn correct Afrikaans. Maar ik heb meer moeite met een andere door Noë aangehaalde groep voorbeelden: “kinderkougoed” voor “snoepjes”, “peuselsalon” voor “snackbar”, “spikkelkat” voor “luipaard” en “pantserhond” voor “krokodil”. Ik ben nu al vijfentwintig jaar bij Zuid-Afrika en het Afrikaans betrokken, en in al die jaren ben ik deze woorden nog nooit tegengekomen.

Om mijn eigen onbehaaglijke gevoel beter te begrijpen, heb ik deze laatste categorie woorden voorgelegd aan de Facebookgroep “Taalgoggas en balbyters”, een “webblad vir enigiemand wat in Afrikaans werk of sommer lief is vir die taal”. Ik moet eerlijk toegeven dat de reacties niet eenduidig zijn. Enkele respondenten geven toe dat ze een woord als “kinderkougoed”, “spikkelkat” of “pantserhond” al eens gehoord hebben. Soms gaat het dan om een heel specifiek gebruik van het woord (“Haai, ek het so ’n spikkelkat gesien” als je niet weet welke soort wilde kat je precies gezien hebt; “pantserhond” werd in de jaren tachtig als melige grap door soldaten op de Grens gebezigd; een woord kan ook streektaal zijn). Maar de algemene tendens is dat de respondenten deze woorden helemaal niet kennen. “Dis snert”, oordeelt iemand bijvoorbeeld. “Absolute twak en misleiding”, zegt een tweede. “Klink of hulle dit self opgemaak het” – een derde. En: “iemand het hulle groot tjol langs ’n Karoo-vuur sit en vertel”.

Wat opvalt, is de heftigheid van de reacties. Sommige respondenten betreuren het dat juist deze gekunstelde woorden nu in Nederland als Afrikaans worden gepresenteerd, terwijl er zoveel betere voorbeelden te geven zijn van de creativiteit waarmee in het Afrikaans nieuwe woorden worden gevormd. Anderen storen zich aan de stelligheid waarmee sommige Nederlanders uitspraken over het Afrikaans menen te kunnen doen, of zich een oordeel over andermans taal aanmatigen. “Die Hollanders dink hulle is snaaks maar hulle is hierin net irritant!” Of: “Dit is wat heet 'Amsterdamse Afrikaans' oftewel geinige 'Afrikaanse' woorden bedacht door de ene Nederlander om de andere Nederlander te vermaken…”

Een snelle zoektocht via de Zuid-Afrikaanse Google levert geen voorbeelden op waar “kinderkougoed” wordt gebruikt in de betekenis “snoepjes”, een begrip waarvoor in het Afrikaans normaalweg “lekkers” of “lekkergoed” wordt gebruikt. Het woord “Kinderkougoed” blijkt echter wel voor te komen als benaming in de volksmond voor een succulent die onder meer voorkomt in Namakwaland en Namibië, de Augea capensis (Engelse benaming: “baboon food” of “pickle bush”). Voor deze plant worden in de volksmond ook de aanduidingen “Bobbejaanskos”, “Volstruisganna”, “Kinderpieletjies”, “Boesmandruif” en “Elandslaai” gebruikt. De zaden van de Augea capensis vormen een belangrijke voedselbron voor bepaalde diersoorten in droge gebieden, en naar verluidt zouden mensen ze ook kunnen eten en zouden ze een zilte smaak hebben; daarmee zijn we echter nog ver van de betekenis “snoepjes” verwijderd.

Het woord “spikkelkat” komt wel voor in vlot geschreven reisverhalen als aanduiding voor het luipaard en heeft daar een figuurlijk en creatief karakter. Na meerdere vergeefse speurtochten in verschillende wildparken zal een reisjournalist bijvoorbeeld constateren: “Die spikkelkat het ons elke keer vermy.”

“Pantserhond” vinden we vooral terug in lijstjes met zogenaamd grappige Afrikaanse woorden, zowel afkomstig uit Nederland als uit Zuid-Afrika zelf, en “peuselsalon” komt volgens Google uitsluitend op internet voor in de online versie van het hier bedoelde stukje uit Onze Taal, alsook in een Twitterbericht dat op dit stukje is gebaseerd: “In @onzetaal peuselsalon, Afrikaans voor snackbar. Die houd ik erin!! LOL!” Zo begint het woord een eigen leven te leiden…

Eén van de respondenten op Taalgoggas en Balbyters suggereerde voorts nog dat een aantal van dit soort woorden bewust verzonnen zou zijn als deel van de publiciteitscampagne voor de eerste editie van het Klein Karoo Nasionale Kunstefees, dat in 1994 in het leven werd geroepen als viering van het Afrikaans en de Afrikaanstalige cultuur. Dezelfde woorden zouden met het Wereldkampioenschap Voetbal dat in 2010 in Zuid-Afrika werd gehouden, nieuw leven zijn ingeblazen. Het zou interessant zijn om deze mogelijkheid nader te onderzoeken. Maar ook als dit het geval zou zijn, zien we dus dat er doelbewust woorden worden verzonnen, die nooit deel worden van het algemeen taalgebruik van de Afrikaanssprekende gemeenschap in al zijn diversiteit.

Om te kunnen stellen dat een woord tot een bepaalde taal behoort, moet zo’n woord breed herkend worden en regelmatig in allerlei gesproken en geschreven taaluitingen terugkomen. Er zijn heel wat bewijsplaatsen nodig om te mogen beweren dat een woord echt Afrikaans is. De Nederlandse leeuw wordt in zijn hemd gezet wanneer goedbedoelende amateurs bepaalde verzonnen woorden als typisch Afrikaans presenteren, en als een eerbiedwaardige bron als Onze Taal dat vervolgens overneemt zonder rekenschap te geven van de context waarin zo’n woord voorkomt. Dat getuigt slechts van journalistieke luiheid, en niet van liefde voor een taal of respect voor een bepaalde taalgroep. Want wat gebeurt hier? Laten we het eens van de andere kant bekijken. Ik had zo’n jolige oom die zich er vroeger op verjaardagsfeestjes altijd op beroemde dat hij geen enkel verstand had van ornithologie. Voor hem als rechtgeaarde stadsjongen, verklaarde hij in plat Amsterdams, bestonden er maar twee soorten vogels: “sijsies en drijfsijsies”. Het woord “drijfsijsie” moet hier natuurlijk gesubstitueerd worden met “eend” (nl.: een sijs die op het water drijft). Stel je nu eens voor dat de Afrikaanse media, met “geamuseerde vertedering” over zoveel “koddigheid” (om Raymond Noë nog een keer aan te halen) zouden schrijven: “Het Nederlandse woord voor ‘eend’ is ‘drijfsijs’”, en dat de “drijfsijs”, en niet de “eend” voortaan in de Afrikaanse perceptie zou blijven voortleven. Wat denk je als Nederlander dan over die Afrikaanse media? Welke gevoelens roept dat op?

En dat terwijl er in het Afrikaans nog zoveel schitterende taalvondsten te ontdekken zijn. Zoals één van de meest recente “nuutskeppings” die door één van de respondenten op Taalgoggas en Balbyters werd aangedragen: “hommeltuig” voor wat we in Nederland nog met een Engels woord een “drone” noemen. Dat woord heeft in ieder geval al ingang gevonden in de Netwerk24-kranten: “Toeriste treiter olifante met hommeltuig”. Daardoor lijkt het meer kans te maken om ook algemeen ingang te vinden in de Afrikaanse taal.

Nog één keer: ‘Inteendeel!’

Bij het overlijden van André P. Brink

In de avond van 6 februari 2015 overleed de Zuid-Afrikaanse schrijver André P. Brink, aan boord van het KLM-vliegtuig van Amsterdam naar Kaapstad. Brink was op de terugweg na een bezoek aan België, waar hij op 2 februari een eredoctoraat van de Francophone Université catholique de Louvain in ontvangst had mogen nemen. Er bestaat een prachtige video-opname van deze plechtigheid. Brink zit in een rolstoel, en ondanks zijn rode toga ziet hij er broos en kwetsbaar uit. Maar de toespraak die hij houdt, is indrukwekkend. Ondanks zijn hoge leeftijd – hij zou op 29 mei 80 zijn geworden – spreekt hij – uit het hoofd – in prachtige volzinnen, in vloeiend Frans. In een toespraak die volledig tot de Leuvense studenten gericht is, houdt hij, met verwijzing naar het Antigone-personage uit de Griekse mythologie én de recente aanslag op het Franse satirische tijdschrift Charlie Hebdo, een pleidooi voor een onderzoekende levenshouding en een kritische opstelling tegenover alle vormen van macht. Dit optreden moet Brink een uiterste krachtsinspanning hebben gekost. Maar zijn oproep getuigt opnieuw van de eruditie en de strijdbaarheid die we zo goed van Brink kennen en die we tijdens zijn lange schrijversloopbaan zo bewonderd hebben. We mogen dankbaar zijn voor deze laatste beelden, waarin Brink nog één keer zijn kritische stem laat horen. Het herinnert aan het laatste woord van de Noorse schrijver Henrik Ibsen, dat Brink gebruikte als titel van één van zijn bekendste romans: ‘Inteendeel!’

Brinks laatste reis begon in Amsterdam, dat hij in een interview dat ik in 1996 met hem deed voor het Nederlandse dagblad Trouw, een van zijn ‘gunstelingstede’ op deze aarde noemde. Het was mijn eerste ontmoeting met Brink, op zijn kantoor op de campus van de Universiteit van Kaapstad. In 2009 zou ik hem opnieuw interviewen, toen in Amsterdam. Tussendoor en in de jaren die volgden, zouden we elkaar geregeld tegenkomen, bij boekpresentaties en toen hij in 2003 de Van Wyk Louw-lezing hield aan de Universiteit van Johannesburg. Ik heb hem leren kennen als een ouderwets hoffelijke man, met een oprechte belangstelling voor de persoon tegenover hem, en ik ben dankbaar dat ik hem, op een eenvoudige manier, een vriend kon noemen.

De laatste keer dat we elkaar zagen, was in Stellenbosch, bij het Woordfees van 2013. Wat was ik blij dat ik hem een exemplaar van Maandblad Zuid-Afrika kon geven, waarvan ik toen net een half jaar hoofdredacteur was. Brink oogde ook toen al broos, en ik wist dat als ik iets wilde zeggen, ik deze gelegenheid niet voorbij moest laten gaan. André Brink is, samen met Etienne van Heerden en Antjie Krog, één van de schrijvers die in de jaren negentig mijn visie op Zuid-Afrika hebben bepaald. En het Maandblad, in al zijn beperktheid, is mijn manier om gevolg te geven aan wat ik onder meer bij Brink heb mogen leren. Dat hele gesprek, op de trappen van het SASOL Kunsmuseum, heeft waarschijnlijk nog geen drie minuten geduurd. Maar ik geloof dat hij het wel begreep.

André Brink heeft met zijn realistische romans uit de jaren zeventig veel Nederlanders bewust gemaakt van de verwerpelijkheid van het apartheidssysteem. Waarschijnlijk zal men achteraf zeggen dat hier zijn grootste betekenis lag. Ten eerste heeft hij veel taal- en volksgenoten door zijn romans de ogen geopend voor de misstanden onder het apartheidsregime en zo bijgedragen aan een klimaat waarin de vreedzame overgang naar een vrij en democratisch land voor alle Zuid-Afrikanen begin jaren negentig mogelijk werd. Ten tweede konden door de vele vertalingen en de populariteit van zijn werk in het buitenland ook lezers buiten Zuid-Afrika kennisnemen van wat er in dat land aan de gang was, waarmee hij voedsel gaf aan de kritische houding ten opzichte van Zuid-Afrika. Ook deze internationale druk was een factor die de afschaffing van de apartheidswetgeving, nu vijfentwintig jaar geleden, heeft bespoedigd.

Zelf kwam ik aan het begin van de jaren negentig voor het eerst met de Afrikaanse literatuur in aanraking, en het waren vooral Brinks essaybundel Herontdekking van een continent en de romans Sandkastele, Inteendeel en Bidsprinkaan die mijn beeld van Zuid-Afrika mede hebben vormgegeven.

Wat me bijblijft, is om te beginnen Brinks geweldige eruditie. Er is Brink wel verweten dat hij met alle literaire modes meewaaide. De waarheid is dat hij een bredere belezenheid bezat dan de meesten van zijn critici. Hij had een enorme kennis van de Afrikaanse, Engelse, Franse, Spaanse én Latijns-Amerikaanse literatuur. Daar kwam bij dat hij steeds zijn vinger op de pols van nieuwe literaire ontwikkelingen had. Als hij zelf al geen deel uitmaakte van de internationale literaire voorhoede, dan zat hij er in ieder geval vlak achter. En hij was altijd één van de eersten om die nieuwe trends, zoals het postmodernisme, het postkolonialisme en het magisch-realisme, in Zuid-Afrika te introduceren, zowel als academicus en in zijn eigen schrijfwerk.

Belangrijk voor zijn werk uit de jaren negentig, was zijn verkenning van de verhalenschat van de andere culturele tradities uit Zuid-Afrika, buiten de Afrikaanse en de Engelse. Het postmoderne en magisch-realistische karakter van zijn romans stelde hem in staat om thema’s en motieven uit uiteenlopende westerse en Afrikaanse tradities bijeen te brengen en zo de rijkdom en verscheidenheid van Zuid-Afrika als regenboognatie te vieren.

Later zou ook Brink teleurgesteld raken over de criminaliteit en corruptie die in postapartheid Zuid-Afrika steeds meer schering en inslag werden, en getrouw aan zijn principe om kritisch te blijven tegenover alle vormen van macht, stak hij zijn ongenoegen hierover niet onder stoelen of banken. Met beide boodschappen – zowel die van de regenboognatie als die van de ontevreden burger die de machthebbers ter verantwoording roept – hielp hij, net zoals hij in de jaren zeventig en tachtig had gedaan, richting geven aan het discours van zijn tijd.

Op het moment van schrijven moeten de bijzonderheden over Brinks overlijden nog bekend worden. Maar het lijkt passend dat hij stierf onderweg van Europa naar Zuid-Afrika. Brink hield van Europa en de Europese cultuur, hij heeft een belangrijke rol gespeeld om de mensen in Europa bewust te maken van het onrecht van de apartheid, en hij zal hier altijd gerespecteerd worden, wat het eredoctoraat uit Leuven glansrijk illustreert. Maar hij was op weg naar Zuid-Afrika.

In ons interview uit 1996 verwees hij naar Antigone, het mythische personage dat ook een belangrijke plaats innam in zijn aanvaardingstoespraak in Leuven op 2 februari 2015. ‘Wat mij in dit verhaal fascineert’, aldus Brink in 1996, ‘is de opstand tegen het “eigen” gezag: Antigone verzette zich tegen haar eigen familie en haar eigen staat. Een algemene opstand ten behoeve van iedereen die onderdrukt wordt, is te gemakkelijk. Nee, je verzet moet doelgericht zijn en jezelf eigenlijk in een probleemsituatie plaatsen.’ De Parijse studentenopstand van 1968 had Brink doordrongen van de misstanden in zijn eigen land. Maar juist daarom besloot hij terug te gaan. ‘Ik had vanuit Parijs de meest opstandige boeken kunnen schrijven. Maar als je geen verantwoordelijkheid hoeft te dragen voor wat je denkt en zegt en schrijft, wat doet het er dan eigenlijk toe?’

Ons tweede interview, in 2009, vond plaats nadat Brinks dochter in 2006 aangevallen was tijdens een overval op een restaurant in Somerset-Wes, en nadat in 2008 zijn neef, een zoon van zijn zuster, de schrijfster Elsabé Steenberg, in zijn eigen huis vermoord was. Het was voor Brink reden om opnieuw de internationale noodklok te luiden, wat hem in eigen land niet door iedereen in dank werd afgenomen. Wilde hij maar niet liever het voorbeeld van zijn collega J.M. Coetzee volgen en ook naar Australië emigreren? Maar opnieuw koos Brink ervoor om de moeilijkheden niet uit de weg te gaan en het kwaad van binnenuit te bestrijden. ‘Ik hoop dat mensen zullen inzien dat het feit dat ik niet vertrek, dat ik ervoor kies om te blijven, wat de situatie ook is, iets betekent. Ik ben wanhopig, ik ben opstandig, maar weggaan zal ik niet.’

André Brinks aanvaardingstoespraak in Leuven was het laatste, grootse ‘Inteendeel!’ van een dappere, fantastische schrijver, en een beminnelijk mens.

Antjie Krog wil 'intact' leven

Het verloop van de avond zal voor niemand een echte verrassing zijn geweest. Het publiek dat op deze koude, donkere  avond, eind januari, de hagel en natte sneeuw heeft getrotseerd om naar De Nieuwe Liefde te komen, weet al dat Antjie Krog hen zal betoveren met haar voordracht en hen zal ontroeren en aan het denken zal zetten met haar wijsheid en inzicht, die van een plek ergens diep van binnen komen, uit haar gut.

De gedichten die Krog uit haar nieuwe bundel Medeweten voorleest – de Nederlandsevertaling wordt deze week gepresenteerd – zijn niet toevallig gekozen, en dat geldt ook voor de volgorde waarin ze ze ten gehore brengt.

Krog opent met ‘Mirakel’, met de terugkerende regels ‘ek behoort aan hierdie land, / dit het my gemaak // ek het geen ander land / as dié land nie’ – regels die tegelijk haar verknochtheid aan haar land aan de zuidpunt van het Afrikaanse continent uitdrukken én de onontkoombaarheid ervan: er is geen koloniaal moederland, ergens in de verte; het land en zij zullen het onvermijdelijk met elkaar moeten doen. Maar in ‘Mirakel’ bezingt ze ook het wonder van de vreedzame overgang ván het apartheidsbewind naar een democratische samenleving, zoals die begin jaren ’90 tot stand kwam. Wat er verder tijdens deze avond nog gezegd zal worden – en het zal somber worden, vertwijfeld soms – Krog heeft haar liefde en haar trouw aan het land vierkant neergezet, en eer gebracht aan dat ene mirakel, een ‘land gefabriseer uit hoop’, een ‘weergaloos’ en nooit te vergeten moment uit de Zuid-Afrikaanse geschiedenis.

Het volgende gedicht, dat begint met de regels ‘buite skemer dit    koeëlgate spat êrens donker / teen ’n gebou’, laat meteen de duistere, dreigende en gewelddadige kant van datzelfde land zien, als de achterkant van dezelfde medaille, terwijl ‘moniaal’ – lyrisch, extatisch, incanterend als een gebed – juist weer de schoonheid laat zien – een schoonheid, in dit geval, vergestalt in de zuivere en onweerlegbare materie van maan, boom, berg, wolk en abrikoos. Het is die schoonheid of, als je wilt, goddelijkheid van de natuur en de verbondenheid van alle dingen, die in het laatste gedicht van het eerste blok verder worden onderzocht.

Het publiek luistert ademloos – naar Krogs voordracht, naar een aaneenrijging van nog niet doorgronde, maar prachtige beelden, naar neologismen en de muzikaliteit van haar spel met woorden en klanken (‘as elandknieë klip-klop boontoe klap’). Aan het einde van elk gedicht stijgt er een collectieve zucht op, van genot, van aandoening, en siddert er ontlading door de zaal.

Interviewer Stephan Sanders verwijst aan het begin van het vraaggesprek terug naar het eerste gedicht dat Antjie net voorgelezen heeft, ‘Mirakel’, dat opgedragen is aan de Israëlische schrijver David Grossman. Krog vertelt dat zij in Nederland was, toen Grossman zijn bekende brief publiceerde na de dood van zijn zoon. Krog kreeg de brief het eerst in Nederlandse vertaling onder ogen, en door de verwantschap tussen het Nederlands en haar eigen taal, het Afrikaans, kwamen de boodschap en de emotie misschien wel sterker binnen dan wanneer die in het Engels waren geweest. Krog herkende veel in de brief. ‘Maar’, waarschuwt ze onmiddellijk, zodat ze niet misverstaan kan worden, ‘ek het nie ’n kind verloor nie. Ek is die perpetrator vir 300 jaar.’ Maar wat ze bij Grossman herkende, waren zijn verknochtheid aan het land en de teleurstelling ‘oor wat so goed kon gewees het en wat so ’n ander draai gekry het’.

Het gedicht, ‘Mirakel’, verwijst volgens Krog ook heel concreet naar het proces van grondredistributie dat in Zuid-Afrika plaatsvindt. Het ‘land’ uit het gedicht kan ook opgevat worden als de grond van de boerderij die generaties lang in haar familie is geweest; ook in die zin ‘behoort’ ze ‘aan hierdie land’. Maar het is een ouderwets soort behoren, geeft Krog toe; er is een nieuwe tijd aangebroken, en het is rechtvaardig dat andere Zuid-Afrikanen nu ook een kans krijgen. Afgelopen Kerst was waarschijnlijk de laatste Kerst die ze als familie samen op de boerderij hebben doorgebracht, vóór die onteigend zal worden. Goed of verkeerd, het maakte haar eens te meer bewust van hoe diep dat stukje aarde door haar familie bemind werd.

Een groot deel van de bundel Mede-wete is tot stand gekomen in Berlijn, waar Krog een jaar als writer in residence ongestoord kon werken. Het gaf haar de rust om afstand te nemen, want in Zuid-Afrika gebeurt alles tegelijk, en alles gebeurt er nú. Soms vraagt Krog zich af of ze wel verder mag gaan met schrijven. ‘Daar is te veel ruimtes wat ek nie weet hoe om te leef nie’ – gruwelen die andere Zuid-Afrikanen doormaken, haar studenten bijvoorbeeld, waar zij als blanke vrouw uit een bevoorrechte omgeving, en ook wij hier in Nederland, ons geen voorstelling van kunnen maken. Tegenover zoveel werkelijkheid staat een dichter met lege handen (‘jy is eintlik bankrot as ’n digter’) en het was juist de geografische afstand tussen Zuid-Afrika en Berlijn die haar in staat stelde om helder over Zuid-Afrika na te denken en de complexiteit van dat land in gedichten te vervatten. Daarbij schrijft ze niet meer zo snel en gemakkelijk als vroeger, toen het ene gedicht na het andere naar buiten ‘puilde’: ‘Dis ’n anderste boek dié’.

In Berlijn kon Krog ook openlijk ‘wit’ zijn, zonder zich voortdurend verantwoordelijk te hoeven voelen voor de armoede van de bedelaars op straat. Zij is trouwens niet alléén verantwoordelijk, kan ze niet nalaten te zeggen, op deze avond in Amsterdam, Nederland, West-Europa: ‘Armoede is die hele wêreld se armoede ook’. Europa lijkt op Zuid-Afrika in haar reactie op de destabilisatie die het gevolg is van migratie. De Zuid-Afrikaanse blanken hebben op een heel fundamentele manier hun zekerheden verloren, al zitten ze er materieel nog altijd warmpjes bij. ‘Hulle moet leer om te lewe as ’n magtelose minderheid.’ En datzelfde geldt wat Krog betreft voor Europa. Omdat de wereld ‘scheefgetrokken’ is door armoede en niet zal overleven, als we doorgaan om in hetzelfde tempo onze bronnen uit te putten.

De avond wordt opgeluisterd met muziek en met hommages aan Krog door twee collega-dichters, Mark Boog en Maria Barnas. ‘Kunt u goed complimenten in ontvangst nemen?’ vraagt Stephan Sanders inlevend. ‘Eerbewijzen?’ Krog opent haar mond om iets te zeggen, maar snakt dan naar adem, ze duikt in elkaar, ze begint te lachen, maar het kan ook ontroering zijn. Wat moet je ook antwoorden op zo’n vraag? Zodra ze kan, verdwijnt ze van het podium.

Toch komt ze na een muzikaal intermezzo op de vraag terug. Als dichter heb je de feedback van je publiek nodig, legt ze uit, maar tegelijk moet je je er niet teveel van aantrekken. Als je alle lof die je toegezwaaid wordt, zou geloven, bereik je een punt waar je bezorgd raakt over je carrière als dichter, waarop je geen risico’s meer durft te nemen in je kunst. Het is niet voor niets dat er acht jaar zitten tussen de publicatie van haar vorige bundel, Verweerskrif (2006), en deze nieuwe bundel, Mede-wete (2014). Ze was in een groef geraakt en werd moe van haar eigen stem, in haar gedichten en ook als voordrachtkunstenaar. Vandaar alle vormexperimenten en neologismen in deze bundel, vandaar ook een verandering in haar manier van voordragen. ‘As jy intakt wil lewe’, zegt ze, m.a.w. een integer leven wilt leiden, ‘moet jy ’n nuwe taal kry’.

En dan is het weer tijd om voor te lezen. Na een paar andere gedichten eindigt ze met een ode aan haar moeder, de schrijfster Dot Serfontein: ‘dodin van my wese / en trillende keelvel van my alfabet’. En daarmee brengt Krog, bij wie het ouder-worden inmiddels een thema in haar oeuvre is geworden, ook hier aan de andere kant van de wereld een eerbetoon aan de vrouw bij wie haar taal is begonnen, en is er een cirkel voltooid.

Het lijkt alsof Krog met de keuze en de volgorde van de gedichten die ze voorleest, haar publiek nog iets extra’s wil meegeven. Hier wordt – net als in haar bundels – een statement gemaakt. En wat Krog te zeggen heeft, is nooit gemakkelijk, niet voor haar lezers en toehoorders, maar ook niet voor haarzelf – altijd strevend naar ‘’n intaktigheid wat ons behoort te leef’. Daarom blokkeerde ze aanvankelijk ook toen Stephan Sanders haar die wat gratuite vraag stelde over het aannemen van complimenten; omdat ze zich niet wil laten verleiden tot een antwoord dat al even goedkoop is. Krog weet wat haar publiek wil horen en ze heeft zich er deze avond, en waarschijnlijk voor de duur van haar korte Nederlandse toernee, bij neergelegd. Maar als je nadenkt over wat ze zegt, dan is dat in wezen zo intens, dat ze het onmogelijk kan herhalen zonder zichzelf, ook al is het maar een klein beetje, te pantseren, en zonder een zekere mate van absurditeit voor lief te nemen.

Verslag van een avond in De Nieuwe Liefde in Amsterdam, 29 januari 2015, m.m.v. Antjie Krog, Stephan Sanders, Simin Tander en Jeroen van Vliet (muziek), Maria Barnas en Mark Boog.

Videoregistratie: http://denieuweliefde.com/dnltv/gedichtendag-2015--de-stem-van-antjie-krog.138.html

Ons is Max

Ook aan Zuid-Afrika is de aanslag op het kantoor van het satirische weekblad Charlie Hebdo niet ongemerkt voorbijgegaan. Gevraagd of de gebeurtenissen in Parijs gevolgen zouden hebben voor de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid in Zuid-Afrika, verklaarden verschillende nieuwsredacteuren dat het idee van een terroristische dreiging hen alleen maar méér vastberaden maakte om het vrije woord te beschermen. De populaire cartoonist Zapiro zei echter dat hij wel degelijk bang was, en dat hij verwachtte dat individuele kunstenaars zich voortaan wel twee keer zouden bedenken voor ze weer een tekening zouden publiceren die misschien aanstoot zou kunnen geven.

De grootste bedreiging voor het vrije woord komt in Zuid-Afrika echter niet van extremistische terroristen. Dat bleek eens te meer uit de verwikkelingen rond journalist Max du Preez die zich min of meer tegelijk met het drama in Parijs afspeelden. In de jaren 1988-1994 was Du Preez hoofdredacteur van het progressieve Vrye Weekblad, dat de misstanden van de apartheid aan de kaak stelde en een stem gaf aan de bevrijdingsbeweging. Uit zijn boek A Rumour of Spring (Kaapstad: Zebra Press, 2013) – een dikwijls onthutsende analyse van de toestand van Zuid-Afrika vandaag – blijkt dat hij twintig jaar later, nu de blanke minderheidsregering heeft plaatsgemaakt voor een ANC-regering, nog even kritisch staat tegenover 'de machthebbers' als toen.

Op 30 december 2014 publiceerde Du Preez in de Cape Times, de Pretoria News en twee andere kranten van de Independent Media Group zijn wekelijkse column, deze keer onder de titel ‘Zuma – SA’s one man wrecking ball’ (‘Zuma – ZA’s eenmans sloopkogel’). Hierin schilderde hij Jacob Zuma af als een man die sinds zijn aantreden als president in 2009 slechts één doel voor ogen had: om de ruim 700 aanklachten wegens fraude, corruptie en afpersing die er tegen hem zijn ingediend, te ontduiken – en uit de gevangenis te blijven. Dat doet hij door vriendjes te benoemen bij alle instanties die het hem lastig zouden kunnen maken, zoals de politie en de rechterlijke macht. (Du Preez schreef zijn column naar aanleiding van de omstreden ontslagen, onlangs, bij de belastingdienst en een speciale opsporingseenheid van de politie, de ‘Hawks’.) Door zijn inmenging bij deze staatsinstellingen zal Zuid-Afrika ook na zijn aftreden nog jaren te lijden hebben van de schade die ‘sloopkogel’ Zuma het land heeft toegebracht, aldus Du Preez.

Nog dezelfde dag reageerde een woordvoerder van de president op Du Preez’ column. ‘The Presidency’ verweet Du Preez dat hij de president geen kans had gegeven om zijn beschuldigingen te weerleggen. Dan had de president kunnen uitleggen dat er voor al die personeelswisselingen bij overheidsinstellingen strikte procedures bestaan waarop hijzelf geen enkele invloed heeft. Zwakke journalistiek en stemmingmakerij, aldus ‘the Presidency’, die riekte naar vooroordeel en racisme.

Het argument dat Du Preez wederhoor had moeten toepassen hield natuurlijk geen stand, omdat het hier ging om een opiniestuk. Uiteindelijk spitste het conflict zich toe op één zin uit de tekst, waarin Du Preez beweerde dat een rechter het had gehad over de ‘corrupt relationship’ van Zuma met zijn vroegere financieel adviseur Schabir Shaik. Onzin, volgens ‘the Presidency’; een oud misverstand dat de betrokken rechter al lang had rechtgezet.

Op 7 januari – de dag van de aanslag op Charlie Hebdo – publiceerde de directie van Independent Media een openbare verontschuldiging voor de ‘feitelijke onnauwkeurigheid’ in Du Preez’ stuk. Maar was het dat echt? Du Preez had de directie in een brief uitgelegd dat het citaat afkomstig was van een andere rechter en dat hij wel degelijk gelijk had. Dat had Independent Media er echter niet van weerhouden om hun eigen journalist af te vallen en een knieval te maken voor Zuma en het ANC.

Enkele dagen later, na het grote verjaardagsfeest van het ANC in Kaapstad, doken er foto’s op van de hoofdredactrice en de redacteur Opinie & Analyse van de Independent Media-kranten, die zich daar in het stadion prima leken te vermaken, gehuld in t-shirts en andere parafernalia van de partij. Moet kunnen, vond het tweetal; het ging niemand wat aan wat ze in hun vrije tijd deden, en zo’n t-shirt had volgens hen geen invloed op hun journalistieke onafhankelijkheid of de verwachtingen die ze bij anderen wekten.

Voor Du Preez was de maat echter vol; hij diende zijn ontslag in. ‘Als ik het niet doe’, schreef hij, ‘verloochen ik mijn eigen verleden.’ In zijn ontslagbrief gaf hij nog meer voorbeelden van wat hij beschouwde als politieke inmenging bij de Independent Media-groep. Na staatsomroep SABC en de onlangs in opspraak geraakte onafhankelijke nieuwszender eNCA lijkt Independent Media de derde Zuid-Afrikaanse media-organisatie die flinke averij heeft opgelopen onder de sloopkogel van Jacob Zuma.

Bron: Maandblad Zuid-Afrika, jrg. 92, nr. 2 (februari 2015 - nog te verschijnen)