Maandblad Zuid-Afrika, december 2014
Twintig jaar geleden verloor presentatrice
Tineke de Nooij haar hart aan Zuid-Afrika. Het land gaf haar de kans om
zichzelf opnieuw uit te vinden, als wijnimporteur en projectontwikkelaar. En ze
leerde er de zon- én schaduwkant kennen van het leven als pensionada.
Tineke
bezocht Zuid-Afrika voor het eerst in november 1993. ‘Tot dan toe stond Zuid-Afrika
absoluut niet op mijn lijst’, zegt ze gedecideerd. ‘Ik was een groot fan van de
schrijver André Brink, en ik las de gedichten van Breyten Breytenbach.
Apartheid vond ik ondenkbaar, dat kón helemaal niet.’
Maar inmiddels
was Nelson Mandela na 27 jaar vrijgelaten uit de gevangenis en had president
F.W. de Klerk de ontmanteling van het apartheidssysteem aangekondigd. In 1993
waren de onderhandelingen over een nieuwe grondwet en de voorbereidingen voor
de eerste democratische verkiezingen, in april 1994, in volle gang. Het was een
periode van hoop, maar ook van angst, en van onzekerheid over wat de toekomst
zou brengen. Tinekes nieuwsgierigheid werd gewekt door een toespraak van De
Klerk, waarin hij de Nederlandse regering opriep om een einde te maken aan de
economische boycot; bij alle veranderingen die er gaande waren, had Zuid-Afrika
de Nederlandse steun hard nodig. Op de Nederlandse televisie verschenen in die tijd
echter regelmatig interviews met Nederlandse emigranten die uit Zuid-Afrika waren
teruggekomen omdat ze ervan overtuigd waren dat het helemaal mis zou gaan met
het land.
‘En nu wil
ik het zelf zien’, dacht Tineke. Ze gaf de redactie van haar tv-programma
opdracht om in Zuid-Afrika op zoek te gaan naar een Nederlands echtpaar dat de
toekomst van het land wél positief inzag. Zo kwam ze in contact met Frits en
Ineke Palthe. Zij waren het schoolvoorbeeld van Nederlanders die in de jaren zestig
‘met niets’ naar Zuid-Afrika waren vertrokken en die door hard werken een succesvol
bestaan hadden opgebouwd. Toen Tineke ze voor het eerst ontmoette, bezaten ze
twee prachtige villa’s in Llandudno; ook hadden ze geld belegd in een
wijnboerderij in Franschhoek.
Toch bleek
het leven van de Palthes niet zo rooskleurig als Tinekes redactie aanvankelijk
had gedacht. Het echtpaar had drie kinderen
gekregen: één dochter, een meisje met Downsyndroom, en twee zoons. De zoons
hadden allebei aan de Universiteit van Kaapstad gestudeerd. Maar een jaar
geleden, in 1992, was Niels, de jongste zoon, door een stel inbrekers ‘ritueel
vermoord’. Een half jaar later stierf de dochter, het meisje met Downsyndroom,
aan hartklachten die verband hielden met haar handicap. ‘Dat was natuurlijk
heel heftig’, herinnert Tineke zich. ‘Ik heb ze gevraagd of wat er gebeurd was,
hun visie op het land had veranderd. Maar ze zeiden: wij gaan ervan uit dat het
ons waar ook ter wereld had kunnen overkomen, en ze waren zeer positief over de
komst van Mandela. Ik heb het altijd wonderbaarlijk gevonden dat ze geen wraak koesterden
ten opzichte van het land en de bevolking. Frits is eraan onderdoor gegaan. Hij
kon het niet aan om twee kinderen te verliezen. Maar het land hebben ze het
nooit kwalijk genomen, en ze hebben nooit gezegd: we gaan terug naar Nederland.
Daarvoor hielden ze te veel van het land.’
Velddrif
Tineke en haar
man Peter IJkelenstam, een gepensioneerde chirurg, raakten als snel ‘helemaal
verliefd’ op Zuid-Afrika. Met z’n tweetjes in de auto verkenden ze het hele
land, van Kaapstad tot Natal en van Upington tot diep in de Transkei. Op één
van hun omzwervingen belandden ze in Velddrif, een desolaat, windverwaaid
vissersdorpje aan de Weskus. ‘Aanvankelijk dacht ik: wie gaat hier nou wonen?’
lacht Tineke. Tot ze werd getroffen door het uitzicht op de Bergrivier, die bij
Velddrif uitmondt in de Atlantische Oceaan. ‘Mijn hart begon te bonzen. Die
rivier met die rietkragen deed me denken aan het Loosdrecht van vroeger. Alleen
zag je in de verte de bergen van Helenabaai liggen. Ik vond dat zo geweldig!’ De
volgende dag al kochten ze er een stuk grond, en een jaar later was hun huis
klaar. ‘Ik kon daar uren zitten’, zucht Tineke, ‘want die berg veranderde de
hele tijd van kleur, en ik had flamingo’s en pelikanen voor de deur.’
Wel vond Tineke
de meeste blanke inwoners van Velddrif behoorlijk conservatief, maar ze ging de
confrontatie niet aan. ‘Ik begon er niet over, ik omzeilde het. Ik kom daar
niet, als Hollandse uit een welvarend land, om anderen te vertellen hoe ze zich
tegenover gekleurde mensen moeten opstellen.’ Zelf dronk ze elke ochtend met
Kuka, haar werkster, koffie op het balkon, net zoals ze dat met haar Nederlandse
hulp gewend was. In de kerstvakantie, als Tinekes kleinkinderen kwamen, nam
Kuka haar eigen kinderen mee, en leerde Tineke hun ook zwemmen, mét
zwembandjes. Toen Kuka aan longkanker overleed, was Tineke als enige blanke op
haar begrafenis. ‘Ik deed het gewoon anders, en dat vonden de mensen uit het
dorp in het begin heel raar. Maar ze wisten dat ze daar niets over moesten
zeggen, want dan hadden ze een kwaaie aan me.’
De Liefde
In 1998 werd
Tinekes contract bij RTL niet verlengd. Samen met onder anderen Ron
Brandsteder, Hennie Huisman en Viola Holt viel ze ten prooi aan de
verjongingsdrift bij de top van RTL. Ze vertikte het om na veertig jaar met
zichzelf te lopen leuren, en dus koos ze samen met Peter voor een nieuw leven
in Zuid-Afrika. In diezelfde tijd ging Mona weg bij Story en kon Tineke haar column in dit tijdschrift overnemen.
Daarnaast had ze een paar ton overgehouden aan de verkoop van haar
productiemaatschappij Tenfold. ‘Maar ja’, lacht ze, ‘met mijn levensstijl en
een gat in mijn hand is dat snel op.’ Ze realiseerde zich dat ze het geld moest
beleggen. ‘En als ik meer tijd in Zuid-Afrika zou doorbrengen, dan wilde ik daar
ook iets te doen hebben.’
Al snel kon
ze even buiten Worcester in de Breederiviervallei een stuk grond van 104
hectare kopen, De Liefde. ‘Daar mochten 24 huizen gebouwd worden. En dat heb ik
toen moeten ontwikkelen, niet gehinderd door enige kennis.’ Ze moest
bijvoorbeeld zelf wegen en waterleidingen op het terrein laten aanleggen. ‘Daar
weet je niets van, maar je moet je omringen met mensen die het wel weten. Ik
heb ook veel steun gehad aan mijn man. En ik moet zeggen dat stroopwafels
wonderen doen. Daardoor wisten ze bij de gemeente precies wie ik was.’
Tineke merkte
ook hoe belangrijk het is om je buren te leren kennen, de boeren uit de
omgeving. Dat bleek wel toen een verwoestende veldbrand het hele gebied vanaf
Worcester tot Ceres platbrandde. Gelukkig konden de huizen die al op De Liefde stonden
en de huizen die nog in aanbouw waren met hulp van de brandweer gered worden. ‘Dan
weet je meteen dat je je verzekeringen moet verhogen. Dat je je wettelijke
aansprakelijkheid gigántisch maakt. Kijk ook maar naar de autoverzekeringen in
Zuid-Afrika. Die WA-verzekeringen zijn heel hoog, omdat er binnen de kortste
keren iets kan gebeuren. Dat zijn dingen waar je enorm op moet letten.’
De Kaapse Nooi
In 1998
stapte Tineke ook in de wijnhandel. Wat haar verstomde, was dat je in
Zuid-Afrika voor een paar gulden de meest fantastische wijnen kon kopen. In
Nederland kostte een fles Zuid-Afrikaanse wijn toen nog zo’n 10 tot 15 gulden. ‘De
Zuid-Afrikaanse wijnen zijn heel bijzonder, omdat je geen slechte wijnen hebt’,
zegt ze stellig. ‘Er zijn geen slechte oogsten.’
In
Zuid-Afrika leerde Tineke de blends (versnitwyne) kennen – iets wat in
Frankrijk destijds nog niet voorkwam. Het waren die blends die haar in staat stelden om de prijs voor een fles wijn
rond de 5 gulden te houden. ‘We kochten wijn van de koöperasie in Worcester, dus van kleine boeren die zelf geen geld
hadden om te bottelen. We hadden een cabernet sauvignon, een rosé, een chardonnay
en een sauvignon blanc. Die werden in een container naar Europa verscheept en in
Antwerpen gebotteld. Ik had zelf een leuk etiket bedacht met mijn logo erop:
“De Kaapse Nooi”. Het was een prima wijn. Maar na vier jaar kwam er bij C1000 een
nieuwe inkoopster en die vond wijn in relatie tot een bekende Nederlander
ouderwets. Terwijl niemand een wijn kiest omdat je BN’er bent; die wijn moet
goed zijn! Ik vond het zó leuk. Maar van de ene op de andere dag was het
afgelopen. Jammer, heel erg jammer!’
Pensionado
In 2004 werd
Tinekes man, Peter, getroffen door het eerste in wat een reeks herseninfarcten
zou blijken te zijn. Met hun Nederlandse ziektekostenverzekering konden ze rekenen
op uitstekende medische zorg in een particulier ziekenhuis. ‘Zuid-Afrika heeft
wel gratis medische voorzieningen, maar dan kom je in een staatshospitaal terecht. Daar moet je drie dagen wachten tot je aan
de beurt bent. Dat wil je niet.’ Zuid-Afrikaanse verzekeringen zijn ook nog
eens veel duurder. Ze drukt Nederlanders dan ook op het hart om in Zuid-Afrika hun
Nederlandse verzekering aan te houden.
Aanvankelijk
wilden Tineke en Peter in Zuid-Afrika blijven. ‘Ik kon de zorg voor hem niet
alleen aan, hij was niet meer te tillen, en ik kon ook nooit weg, ik kon niet
eens boodschappen gaan doen, want dan was hij uit de stoel gevallen. Dus ik
moest hulp hebben.’
Op zich
bleek hulp in Zuid-Afrika makkelijk te bekostigen. Maar de positie van deze
inwonende hulp werd ingewikkeld als Tineke en Peter vanwege visumrestricties af
en toe terug moesten naar Nederland. Omdat het voor Peter steeds moeilijker
werd om te vliegen, probeerden ze hun verblijf in Zuid-Afrika elke keer tot zes
maanden te rekken. ‘De kinderen zagen ons steeds minder en ik stond er in
Zuid-Afrika alleen voor. Toen Peet niet meer vliegen kon, zijn we in Nederland
gebleven.’
Het huis in Velddrif heeft ze verkocht.
‘Het was een fase in mijn leven’, constateert ze met ingehouden emotie, ‘het
was iets van Peet en mij, en dat kan nooit meer.’ Ook aan deze ervaring heeft
ze echter nog een paar tips overgehouden: ‘Als je een huis koopt, blijft het
officiële koopcontract vaak bij de notaris. Vraag een kopie en bewaar echt alle
papieren en betalingen, want bij verkoop moet je vaak belasting betalen over de
overwaarde. En als je bezit hebt in Zuid-Afrika, laat daar dan bij een prokureur een apart testament opmaken,
ook al heb je al een Nederlands testament. Als pensionado moet je op dat soort dingen letten. Je hoeft geen
doemdenker te zijn, en je hoopt er nog heel lang te zitten. Maar je moet het
wel regelen!’
Veilig
In twintig
jaar tijd heeft Tineke de samenleving zien veranderen. Heel bijzonder vindt ze
het dat zwarte en blanke kinderen nu samen naar school gaan en samen spelen, en
dat er een nieuwe generatie opgroeit die nauwelijks weet wat hun ouders hebben
meegemaakt. ‘Daarom is het ook goed dat de Waarheids- en Verzoeningscommissie
er is geweest’, stelt ze, ‘ook al is die niet helemaal uit de verf gekomen. Het
idee erachter – vergeving, hoe verschrikkelijk het verleden ook was – is goed.
Je kunt niet met haat verder leven.’
Onveilig heeft
ze zich nooit gevoeld, al beseft ze dat de situatie in de Kaap misschien anders
is dan die in bijvoorbeeld Johannesburg. Als zij ’s avonds met Peter in zijn
rolstoel van hun loftwoning in het hartje van Kaapstad naar een restaurant
liepen, werden ze door de particuliere beveiligers vrolijk begroet. ‘Het is aandoenlijk,
hoe ze op je letten. Ik loop niet met juwelen om en ik ben niet bang, dat
scheelt. Ik heb alleen maar vriendelijkheid ontmoet.’
Ze maakt
zich wel zorgen over de corruptie. ‘Wat ik lees over Zuma, vind ik echt te
vreselijk voor woorden. Maar het is een prachtig land, en ik hoop dat het
Afrikaans in de cultuur blijft zitten, want dat hoort erbij. Ik houd intens van
dat land, en ik hoop dat ik er nog lang mag blijven komen.’ Binnenkort vertrekt
ze weer, naar De Liefde.
Tineke de
Nooij is elke werkdag tussen 12.00 en 14.00 uur te beluisteren in de TinekeShow
bij omroep MAX op NPO Radio 5 Nostalgia.
