Regisseur Gina  Shmukler:

Alleen maar verliezers

In het toneelstuk The Line onderzoekt Gina  Shmukler de factoren die leidden tot de explosie van xenofobisch geweld in Zuid-Afrika in 2008.

(Maandblad Zuid-Afrika, maart 2016)

Scène uit The Line

De meest indringende voorstelling tijdens het Afro Vibes Festival dat in oktober 2015 in verschillende Nederlandse steden werd gehouden, was het toneelstuk The Line. Hierin spelen twee jonge actrices – de een blank, de ander zwart – verschillende personages die betrokken zijn geweest bij de gewelddadige aanvallen op buitenlanders in 2008, zoals een slachtoffer, een dader, een niet-zo-onschuldige omstander, en een persfotografe die alles heeft gezien. Niemand heeft de gebeurtenissen kunnen vergeten; iedereen is getraumatiseerd. De vraag die in het stuk gesteld wordt, is waardoor gewone burgers opeens over de schreef kunnen gaan. Of, zoals scenarioschrijfster en regisseuse Gina  Shmukler het stelt: ‘What makes them cross that line?’

Slachtoffer, dader, omstander

Gina  Shmukler (45) is in Zuid-Afrika een bekende en geliefde actrice. Ze debuteerde al op zesjarige leeftijd in de musical Annie en is sindsdien nooit meer uit het publieke oog weg geweest. The Line is ontstaan tijdens haar Masterstudie aan de Universiteit van de Witwatersrand. Daarin onderzoekt ze hoe trauma op het toneel uitgebeeld kan worden. Voor haar research trok  Shmukler, net als de naamloze interviewer in het stuk, de townships in om verschillende betrokkenen te interviewen over de gebeurtenissen van 2008.

Shmukler herinnert zich dat de gesprekken met de slachtoffers vaak moeizaam verliepen. ‘Deze mensen gaan diep gebukt onder hun traumatische herinneringen’, verduidelijkt ze. ‘Volgens psychologen worden mensen die een trauma hebben doorgemaakt, verscheurd tussen de noodzaak om erover te praten en een onvermogen om dat te doen.’

In zekere zin leverden de gesprekken met de slachtoffers weinig verrassingen op. Dat lag anders met de gesprekken met de daders.  Shmukler: ‘Ik had nog nooit eerder een moordenaar ontmoet.’ Het gesprek met David, de autodief (car jacker), vond plaats in een shebeen.  Shmukler vroeg zich af wie van de mannen die daar bier zaten te drinken, haar dader zou zijn. ‘Ik zou het nooit hebben geraden. Hij zag er volkomen betrouwbaar uit, hij was ontzettend charmant. Het leek wel alsof we met elkaar zaten te flirten en hij had het liefst nog uren doorgepraat. Als crimineel was David al lang “over de schreef” gegaan. Maar hij werd emotioneel toen hij vertelde over de mensen die tijdens de aanvallen levend verbrand waren. Hij had nog nooit de geur van schroeiend vlees geroken. Dat was zijn moment van – als je wil – menselijkheid.’

Wat mensen ertoe drijft om ‘over de schreef’ te gaan en welke gevolgen dit heeft voor hun verdere leven, wordt vooral zichtbaar in het personage van een van de omstanders. Hiervoor baseerde  Shmukler zich op een vrouw uit één van de armste en gevaarlijkste delen van Soweto: 35 jaar, twee kinderen, werkloos. ‘Ze is oud genoeg om zich de droom van het nieuwe Zuid-Afrika te herinneren. Maar er is niets van alle beloften terechtgekomen. Daarom doet ze mee als de winkels van buitenlandse winkeliers geplunderd worden. Zodra je zelf een dader wordt, wordt je leven nooit meer zoals daarvoor. Juist doordat ze zo gewoon is, voelen veel mensen zich door haar verhaal geraakt.’

In eigen woorden

Voor de tekst heeft  Shmukler gebruikt gemaakt van transcripties van de oorspronkelijke interviews, compleet met aarzelingen en gestamel. Hierin herinnert The Line aan Antjie Krogs verwerking van de getuigenissen voor de Waarheidscommissie in Country Of My Skull en Kleur kom nooit alleen nie.

Aanvankelijk had  Shmukler het verhaal van een van de slachtoffers door een journalist laten omzetten in een toneelstuk van ongeveer twintig minuten. Het publiek reageerde onverschillig: het zoveelste slachtofferverhaal – verdrietig, maar overbekend.  Shmukler: ‘Toen besefte ik dat ik opnieuw moest beginnen. Dat ik zelf de transcripties moest maken – een enorme klus. Het gaat niet om míjn bewoordingen. Het gaat om hoe de mensen het zelf hebben verwoord.’

Typerend zijn de gesprekken met de persfotografe, die door alle verschrikkingen die ze heeft gezien is gaan stotteren. Dit personage is geënt op een bekende Zuid-Afrikaanse fotografe die jarenlang voor de Mail & Guardian heeft gewerkt. Terwijl ze met haar research bezig was, kwam  Shmukler de fotografe tegen bij een congres over kunst en trauma in het Goethe Instituut in Johannesburg. Luisterend naar alle bijdragen van Duitse kunstenaars die het nog steeds over de Holocaust hadden, realiseerde  Shmukler zich dat Zuid-Afrikaanse kunstenaars veel minder bezig waren met de verwerking van het apartheidsverleden: ‘Wij willen alleen maar doorgaan.’ Tijdens één van de vragensessies merkte de fotografe op dat zich in Zuid-Afrika nog maar kort geleden ook een soort genocide had voltrokken, en dat niemand daarover sprak.  Shmukler zocht de fotografe op. ‘Tijdens ons tweede interview zei ze: “Did I mention that the attacks broke me?” Toen realiseerde ik me dat ze van toeschouwer was veranderd in een slachtoffer.’

Alle rollen in The Line worden vertolkt door de twee jonge actrices Khutjo Green en Gabi Harris, die door een subtiele aanpassing in houding of stemtoon telkens in een ander personage veranderen. Aanvankelijk werden de rollen van de daders door zwarte acteurs gespeeld. Schmuckler besefte echter dat ze daarmee het stereotype in stand hield dat zwarte Zuid-Afrikaanse mannen gewelddadig zouden zijn. ‘Terwijl ik tijdens mijn interviews juist had gemerkt hoe onvoorstelbaar gewelddadig vrouwen kunnen zijn! De enige manier om genderclichés te vermijden, was alle rollen door vrouwen te laten spelen.’

‘Stop de armoede’

The Line heeft twee en een half jaar lang non-stop door Zuid-Afrika getoerd. Vaak werd de voorstelling gevolgd door een nabespreking. ‘Ik heb gemerkt dat de mensen in ons land behoefte hebben aan dialoog’, zegt  Shmukler. ‘En toneel kan die gesprekken op gang brengen.’

Voor het xenofobische geweld ziet ze maar één oplossing: ‘Maak een einde aan de armoede in ons land. Mensen leven onder erbarmelijke omstandigheden, ze hebben alle hoop verloren, en Zuid-Afrika kent een lange traditie van geweld. Ik wil niet goedpraten wat er gebeurd is. Maar als je genoeg te eten hebt en er in al je basisbehoeften is voorzien, heb je geen reden om anderen aan te vallen.’