Interview met televisiemaker Hans Goedkoop:

‘In Zuid-Afrika leeft de geschiedenis voort’

Vanaf 23 maart is op NPO2 een zevendelige documentairereeks over Zuid-Afrika te zien, Goede Hoop getiteld, net als de tentoonstelling in het Rijks. Presentator is Hans Goedkoop, bekend van Andere tijden. Als we elkaar ontmoeten, is hij net terug uit Zuid-Afrika, en nog vol van alle indrukken.

(Eerder verschenen in Maandblad Zuid-Afrika, maart 2017)

De documentaireserie Goede Hoop is het eerste resultaat van een nieuw samenwerkingsverband tussen het Rijksmuseum en de NTR. Presentator Hans Goedkoop is enthousiast. ‘Er is veel onderliggende research die je met elkaar kunt delen. Maar er zijn ook verschillen. Een tentoonstelling heeft als kick dat je het oorspronkelijke voorwerp ziet. Bij televisie zit er altijd een scherm tussen. Maar televisie kan wel plekken en mensen laten zien. Het bijzondere van Zuid-Afrika is dat mensen daar nog echt leven mét, om niet te zeggen: belast zijn dóór de geschiedenis. Daardoor switchen ze heel makkelijk heen en weer tussen vroeger en nu. Dat geschiedenis zo emotioneel ligt, is waanzinnig dankbaar voor televisie.’

Op zoek naar de andere kant

Goedkoop verwacht niet dat er grote ideologische verschillen zullen zijn tussen de tentoonstelling en de tv-serie. ‘Het Rijksmuseum vertelt het verhaal ruwweg chronologisch in tien zalen, en wij doen dat in zeven afleveringen. Daarbij zitten we veelal met dezelfde vragen. Je gaat op zoek naar de Nederlandse geschiedenis van Zuid-Afrika, maar dat betekent niet dat je de geschiedenis alleen vanuit de Nederlandse kant wilt belichten.’

Beide groepen liepen aan tegen het probleem dat de meeste bronnen alleen het Nederlandse verhaal vertellen. Goedkoop en zijn span moesten soms doelbewust op zoek naar manieren om ook de andere kant te laten zien. Zo vroegen ze een van de leiders van de hedendaagse Khoisan-gemeenschap om te reageren op een contract uit de jaren 1660 waarin een ‘Prince’ van de Khoisan vrijwel de hele Kaap aan de Nederlanders verkwanselt. De vrouw struikelde meteen over dat woord ‘Prince’. De Khoisan kenden helemaal geen prinsen. En ook geen landbezit. Daarbij was het contract in het Nederlands gesteld. ‘Het contract bestaat’, constateert Goedkoop. ‘Daar kom je niet onderuit. Maar je kunt wel vragen stellen over de betekenis ervan.’

‘Bij sommige afleveringen denk je nog steeds: het is een beetje een wit verhaal geworden’, erkent Goedkoop. ‘Het is moeilijk om daaraan te ontsnappen. Ik hoop dat de serie als geheel toch veel schakeringen laat zien, en op z’n minst vragen stelt bij het witte verhaal.’

Geschiedenis en actualiteit

De redactie van Goede Hoop is al eind 2015 begonnen met research. De opnames ter plaatse zijn gemaakt in augustus, september en oktober 2016. Goedkoop zelf is tien weken in Zuid-Afrika geweest. Toen hij aankwam, had zijn redactie al het nodige voorwerk gedaan, en natuurlijk had hij zich zelf ook stevig ingelezen. Toch wilde hij niet alles vantevoren weten. ‘Er moet een zekere mate van verrassing blijven.’ Daarbij speelde er, terwijl ze daar waren, van alles in de actualiteit met duidelijke historische wortels. De studentenprotesten, bijvoorbeeld. Op een van de eerste draaidagen bleek de campus van de Universiteit van de Witwatersrand in Johannesburg, waar ze die middag zouden filmen, hermetisch afgesloten. Toen ze hoorden dat hun contactpersoon, een zwarte student, ging demonstreren, besloot de televisieploeg mee te gaan.

Goedkoop herinnert zich dat de mensenmassa in een bepaalde richting bewoog. ‘Maar opeens werd de meute door de politie teruggeduwd, en even later zijn er stun grenades en rubberkogels… We wisten nog van niets! Behalve dat je al vrij snel het gevoel krijgt: er dreigt hier geweld. Sommigen flirten daar onbeschroomd mee. In hun ogen is geweld de enige manier om iets voor elkaar te krijgen, en ze voelen zich daarin gesteund door de geschiedenis. Ze staan tegenover de oproerpolitie en denken: “Sharpeville! Soweto!”’

Multiculturele samenleving

Goedkoop ziet Zuid-Afrika als ‘spiegelland’. ‘We leven in Nederland sinds enkele decennia met de eerste aanzetten van een multiculturele samenleving’, verduidelijkt hij. ‘Het is ironisch en deemoedig stemmend dat wij nu al in paniek verkeren, terwijl we buitengewoon makkelijk oordelen over het leven in Zuid-Afrika. Het is fascinerend dat er driehonderd jaar geleden onder de Nederlanders aan de Kaap al een samenlevinkje ontstond dat experimenteerde met dit soort vragen.’

Na Brexit en de overwinning van Trump in de VS en met de verkiezingen in Nederland en Frankrijk in het verschiet, is het thema wit suprematisme ook buiten Zuid-Afrika heel actueel. Goedkoop houdt van een multiculturele samenleving. ‘Het is verrijkend, het is goed voor je empathie, het is gewoon beschaving’, stelt hij. Maar hij heeft ook oog voor de uitdagingen. ‘De backlash die nu ontstaat, ook in Europa, is er niet voor niets. Vrome praatjes verkopen is niet genoeg. Want mensen hebben er last van. In Zuid-Afrika merk je onmiddellijk dat je niet om iemands kleur heen kunt kijken. Zij kunnen ook niet om jouw kleur heen kijken. Doen alsof het geen rol speelt, is een ontkenning van de werkelijkheid. Voor mij was mijn hele verblijf daar een oefening in het ondergaan van de complexiteit van zo’n samenleving, de spanningen die dat geeft en de erkenning hoe lastig dat ook wel degelijk voor jouzelf is.’

Toch zie je volgens Goedkoop dwars door de Zuid-Afrikaanse geschiedenis heen, zelfs in de apartheidstijd, blanken die het goed bedoelen. ‘Niet iedereen was een folteraar op Vlakplaas. Mensen wisten niet eens dat zoiets bestond, op een kleine kring na. Ze wilden het waarschijnlijk ook niet weten. Ik vind niet dat je per definitie geen oordeel mag vellen. Dan schakel je je eigen geest en geweten bij voorbaat uit en maak je het jezelf te makkelijk. Maar je moet wel echt naar mensen luisteren. Natuurlijk zie je ook veel vals bewustzijn. Aan de ene kant zijn ze aardig voor hun personeel, maar even later raken ze de meest verschrikkelijke dingen over zwarten kwijt.’

Twee kanten

Goedkoop kan zich de verbittering van sommige Afrikaners ná 1994 wel voorstellen. ‘Het idee dat ineens alles fout aan je is, is moeilijk te verkroppen. Voor een deel probeer je het te begrijpen en te incasseren. Maar er is ook iets elementairs in je dat zegt: “Niet alles aan mij en aan mijn ouders en voorouders van wie ik gehouden heb, is fout. Zo kan het niet zijn!” Je komt in opstand tegen dat idee. En al helemaal tegen het idee dat er geen plaats voor jou zou zijn in dat land terwijl je familie er al honderden jaren woont. Ik vind het ook goed dat je vervolgens op zoek gaat naar wat er wel goed is geweest in je eigen geschiedenis. Dat is de enige manier om jezelf opnieuw te wortelen in zo’n samenleving en je staande te houden tegenover andere bevolkingsgroepen die nu opeens de macht hebben. Maar als dat nationalisme AWB-achtige trekken gaat vertonen, gaat het mis.’

Goedkoop komt zelf uit een familie met een Indisch koloniaal verleden. Daardoor kan hij zich goed verplaatsen in de huidige positie van de Afrikaners. Zijn grootvader heeft als KNIL-officier deelgenomen aan de politionele acties. ‘Ook dat is ingewikkeld. Pas sinds een paar jaar realiseer ik me dat je twee dingen uit elkaar kunt houden. Die oorlog had niet gevoerd moeten worden. Maar tegelijkertijd kunnen mensen binnen die oorlog wel degelijk moedig en dus op persoonlijk niveau bewonderenswaardig zijn, en dat was mijn opa zeker. Ik denk dat de Afrikaners ook op zoek zijn naar een dergelijke verkaveling. Je kunt aan de ene kant vinden dat de apartheid verkeerd was, en tegelijkertijd kun je je vader, moeder, opa onder die apartheid soms herkennen als mensen met een hoge moraal.’

Aan de andere kant heeft Goedkoop ook begrip voor de woede van de zwarte studenten over standbeelden en gebouwen die in hun benaming nog steeds de herinnering hooghouden aan het koloniale en apartheidsverleden. ‘Als historicus ben ik in principe tegen het uitwissen van het verleden. Maar toen ik naar deze jongeren luisterde, dacht ik voor het eerst: ja, er zijn omstandigheden waarin je echt het verleden moet wissen, dit kan gewoon niet! Daarmee ben ik als historicus over een persoonlijk taboe heen gestapt.’

Last van de geschiedenis

Wat Goedkoop het meest zal bijblijven , is het bezoek aan een school in Lavender Hill, een arme voorstad van Kaapstad waar veel kleurlingen wonen. De tv-ploeg wilde kijken wat de leerlingen over de geschiedenis van hun Khoisan-voorouders weten. Dat bleek tegen te vallen. De kinderen hadden speciaal voor de gasten uit Nederland een prachtige les over Jan van Riebeeck voorbereid, maar van hun eigen geschiedenis wisten ze niets. De ploeg wilde de camera alweer inpakken toen een jongetje een vraag stelde die Goedkoop niet meteen verstond – vanwege het Kaapse accent, maar ook omdat de strekking ervan voor hem als een totale verrassing kwam: ‘Do you also have shootings?’ ‘En toen kwamen de verhalen los’, herinnert Goedkoop zich. ‘Al die kinderen hadden familieleden die in bendes zaten of die door bendegeweld om het leven waren gekomen. Een week geleden was er nog een shoot-out geweest tussen twee gangs die aan weerszijden van de school zaten.’ Goedkoop vond het een confronterende ervaring: ‘Wij waren op zoek naar de Khoisan die beroofd zijn van hun cultuur, taal en geschiedenis. Maar het bleek dat die mensen daar helemaal niet mee bezig zijn. Ze hebben wel iets belangrijkers aan hun hoofd: drugs, wapens, werkloosheid… Er ligt geen rechte lijn tussen, maar ik ben bang dat er toch een verband bestaat. Een geschiedenis van geweld, die bij Jan van Riebeeck is begonnen.’