Diek Grobler: 'Ik wil mensen met nieuwe ogen laten kijken'

Eerder verschenen in Maandblad Zuid-Afrika, maart 2015

Het dvd-project Filmverse gaat niet alleen over poëzie. Het biedt ook een kennismaking met de animatiefilm, een kunstvorm die in Zuid-Afrika nog relatief onbekend is.

In 2014 werd Filmverse gepresenteerd, een dvd met korte animatiefilms geïnspireerd op bekende Afrikaanse gedichten van onder meer Breyten Breytenbach, Antjie Krog, Lina Spies, Danie Marais, Ronelda Kamfer en Gert Vlok Nel. Initiatiefnemer en drijvende kracht achter dit project is Diek Grobler, één van de pioniers op het gebied van de animatiefilm in Zuid-Afrika. Elke clip op de Filmverse-dvd is gemaakt door een andere kunstenaar en ook de stijl is iedere keer anders. Het Filmverse-project is dan ook niet alleen interessant voor poëzieliefhebbers en onderwijzers die de gedichten in de klas willen behandelen. De dvd laat ook zien wat je allemaal met animatie kunt doen. Daardoor heeft Filmverse een belangrijke educatieve waarde voor jonge Zuid-Afrikaanse filmmakers… en voor het brede Zuid-Afrikaanse publiek.

Kijken met nieuwe ogen

Diek Grobler had al een indrukwekkende staat van dienst als beeldhouwer, theatermaker en performance artist toen hij rond de millenniumwisseling de animatiefilm ontdekte. Sinds 1988 is zijn beeldende werk te zien geweest op een groot aantal solo- en groepstentoonstellingen in Zuid-Afrika, Londen en Parijs. In de jaren negentig bedacht, regisseerde en speelde hij een aantal grensverleggende theatervoorstellingen, die soms heel wat stof deden opwaaien. Maar Grobler is te ongedurig om zich tot één kunstvorm te beperken en juist daarom past de animatiefilm zo goed bij hem. Het lijkt alsof alle genres die deze veelzijdige kunstenaar beoefent, hierin een plek krijgen.

Daarnaast past de animatie ook beter bij de fase waarin zijn kunstenaarschap inmiddels is aangeland. Grobler (1964) groeide op op een boerderij in Limpopo en zijn vader was tijdens de apartheidsjaren officier in de SAW, het Zuid-Afrikaanse leger. In de jaren tachtig voelde hij als jonge kunstenaar nog de noodzaak om met grote, felgekleurde beeldhouwwerken politieke statements te maken. Hoewel zijn kunst, naar eigen zeggen, gericht was op ‘my mense’, provoceerde hij zijn publiek door ook archetypen uit de cultuur van zwart Afrika op te nemen, zoals Anansi de spin en de tokkelossie, een kleine kwelduivel.

‘Nu ik ouder word, raakt alles wat meer geïnternaliseerd’, filosofeert Grobler hardop. ‘De metafoor wordt prominenter en minder doorzichtig, je ideeën hebben meer tijd gehad om te rijpen en je stopt meer informatie in zo’n beeld. Ook je persoonlijke mythologie heeft zich uitgebreid, waardoor het werk minder direct toegankelijk is. Het kleine formaat van de animatie past bij die intiemere denkwijze.’

Als Grobler zijn eigen werk moest karakteriseren, zou hij voor het predikaat ‘magisch-realistisch’ kiezen. ‘Bij een magisch-realistisch kunstwerk neem je de realiteit als uitgangspunt’, verduidelijkt hij, ‘maar vervolgens geef je er een vreemde draai aan. Daardoor raakt de beschouwer zich bewust van een aspect waar hij anders overheen zou kijken. Door zo’n verrassende twist kijkt hij nóg een keer. Dat is mijn doel: mensen met nieuwe ogen naar de werkelijkheid te laten kijken.’

Een onbekende kunstvorm

In oktober 2014 was Grobler even in Nederland voor Klik!, het festival voor animatiefilms dat elk jaar in filmmuseum EYE in Amsterdam wordt gehouden. Grobler vindt het belangrijk om minstens eens in de twee jaar zo’n festival te bezoeken en dan zoveel mogelijk films te gaan zien – om inspiratie op te doen en op de hoogte te blijven van de jongste ontwikkelingen.

Als je het programmaboekje van het festival doorbladert, is het opvallend dat er geen enkele film uit Zuid-Afrika tussen staat. Dat is typerend voor de bescheiden plaats die de animatiefilm in het Zuid-Afrikaanse kunstbedrijf inneemt, meent Grobler. ‘In Zuid-Afrika wordt vaak gedacht dat animatiefilms alleen voor kinderen zijn’, zegt hij. ‘Er bestaat nauwelijks een animatie-industrie. Er worden wel een paar films gemaakt, zoals Khumba en Jock The Hero Dog (gebaseerd op de roman Jock of the Bushveld), maar die hebben geen authentiek Zuid-Afrikaans karakter. Khumba ziet er precies hetzelfde uit als een Amerikaanse film als Madagascar. Het wachten is op een film die zuiver Zuid-Afrikaans is, zowel wat de inhoud als de manier van vertellen betreft.’

Grobler maakt een onderscheid tussen conventionele animatie (die we kennen van televisie) en experimentele animatie; elke animatiefilm ligt ergens tussen die twee uitersten. ‘Een belangrijke eigenschap van kunstanimatie vind ik de individuele signatuur van de kunstenaar’, aldus Grobler. ‘Je moet kunnen zien dat een film door een individu gemaakt is, en niet door een studio.’ Zijn eigen werk beweegt zich ook tussen die twee polen. De film die hij samen met zijn broer Piet Grobler heeft gemaakt op basis van Piets boek Die voëltjies se ABC (in Nederlandse vertaling verschenen als Het vogeltjes-ABC), beschouwt hij als één van zijn meer commerciële projecten. Dit in tegenstelling tot zijn aandeel in de groepstentoonstelling Nine Dragon Heads, tijdens het fringe festival van de Biennale in Venetië dit jaar, dat een veel experimenteler karakter zal hebben. Later hoopt hij het werk dat hij voor Venetië maakt, ook op kunstefeeste in Zuid-Afrika te kunnen vertonen.

Wie zich in Zuid-Afrika op animatiefilms wil toeleggen, moet heel wat obstakels overwinnen. Om te beginnen ontbreekt het aan een behoorlijke opleiding voor jonge kunstenaars. ‘Die is er alleen als je het reclamebedrijf in wil of 3D-animatie wil doen’ vertelt Grobler. ‘Jonge kunstenaars die interessant werk leveren, zijn meestal autodidact.’ Ten tweede bestaat er bij een subsidiefonds als de National Film and Video Foundation weinig begrip voor wat animatie inhoudt; ook daar gaat de aandacht vooral uit naar 3D-projecten. ‘Ze beseffen niet dat je zelfs een houtsnede kunt maken die hartstikke modern is’, aldus Grobler. Een derde probleem is dat er in Zuid-Afrika nauwelijks festivals en andere podia zijn waar kunstanimaties vertoond kunnen worden. ‘En dat’, zegt Grobler, ‘terwijl mijn films in Europa al op meer dan zestig festivals te zien zijn geweest.’

Filmverse

Het Filmverse-project moet verandering brengen in deze situatie. Dankzij een subsidie van de ATKV werden twaalf kunstenaars in de gelegenheid gesteld om een animatiefilm te maken bij een gedicht van een Afrikaanstalige dichter. Tekst en beeld gaan hier dus met elkaar in gesprek. Voor de kunstenaars was het een leerzame ervaring – enkele filmpjes werden tijdens een workshop gemaakt, en Grobler was als artistiek regisseur steeds in een adviserende en ondersteunende rol op de achtergrond aanwezig – en de verscheidenheid benaderingen illustreert heel concreet wat er met animatie allemaal mogelijk is, van tamelijk conventioneel tot sterk experimenteel. Aanvankelijk was het de bedoeling dat de keuze van de gedichten zou aansluiten bij de lijst van ‘voorgeschreven’ gedichten die in het Zuid-Afrikaanse onderwijs gebruikt worden, maar doordat die lijst tijdens het project werd veranderd, is de aansluiting niet optimaal. Toch zijn ook veel onderwijzers enthousiast over de dvd en maken ze tijdens hun lessen graag gebruik van de clips. En ook de betrokken dichters zijn over het algemeen tevreden. Voor Lina Spies was het bijvoorbeeld een leuke verrassing dat, hoewel zij doorgaans als een tamelijk conventionele dichteres wordt beschouwd, juist één van haar gedichten schilderes Michele Nigrini heeft geïnspireerd tot de meest experimentele verwerking. Een volgende stap is nu om de gedichten te laten vertalen en ondertitels aan de clips toe te voegen, zodat het project ook toegankelijk wordt voor andere Zuid-Afrikaanse taalgroepen.

Thuis in Gent

Diek Grobler ziet ondertussen alweer uit naar zijn volgende bezoek aan de Vlaamse stad Gent. Sinds hij een paar jaar geleden zijn hart aan deze stad heeft verloren, probeert hij er elk jaar wel een paar maanden door te brengen. België, het land van Reynaert de Vos en de ondoorgrondelijke schilder René Magritte, appelleert aan Groblers zin voor ironie en het magisch-realistische. Hier deed hij ook zijn inspiratie op voor het personage Suster Innocentia, een struise non die helemaal geen zin heeft om met haar twee koffers in de hand uitgestuurd te worden naar Afrika. Misschien maakt hij nog wel eens een graphic novel over Suster Innocentia, denkt Grobler. Een stripboek. Als dat geen mooi eerbetoon is aan het land van de bande dessinée.

Website Diek Grobler: www.fopspeen.co.za.