Zuid-Afrika heeft écht een goed verhaal

Het is niet moeilijk om elke maand weer een onderwerp te bedenken voor dit opiniestuk. Zuid-Afrika heeft nu eenmaal een president die alles wat hij aanraakt, in goud veranderd. Voor hemzelf en zijn vazallen dan. Wie zich buiten deze kring bevindt, ziet vooral vriendjespolitiek, corruptie, machtsmisbruik en doofpotaffaires. Uit de media ontstaat het beeld van een man die met een grote boog om het parlement heen loopt om kritische vragen van volksvertegenwoordigers te vermijden, die de aanbevelingen van de Public Protector aan zijn laars lapt en die, door vrienden op strategische plaatsen te benoemen, voortdurend bezig is om zijn greep op onder meer de media en justitie te versterken. Zijn woordvoerder moet zich in allerlei bochten wringen om zogenaamde misverstanden en verkeerde voorstellingen te ontzenuwen en de spindoctors van zijn partij proberen krampachtig om een ander, gunstiger beeld op te roepen. ‘South Africa has a good story to tell’, zeggen ze. Maar er is te veel gebeurd. De boodschap komt niet over. De economische groei blijft achter, terwijl cruciale sectoren zoals onderwijs en gezondheidszorg steeds dieper wegzakken. Het gesjoemel aan de top leidt de aandacht af van zaken waar het in de politiek en in de media werkelijk over zou moeten gaan. Het weglekken van geld gaat direct ten koste van de Zuid-Afrikaanse bevolking. En de verontwaardiging, de teleurstelling, de schaamte en het cynisme die iedereen bekruipen die het nieuws met enige regelmaat volgt, leiden veelvuldig tot anarchisme, depressie en apathie.

Toch heeft Zuid-Afrika wel degelijk een ‘goed verhaal’ te vertellen. We mogen constateren dat het land, ten spijte van alle intriges en achterklap, nog steeds bestaat en dat de levensomstandigheden van de meeste Zuid-Afrikanen er de afgelopen twintig jaar op vooruit zijn gegaan. Blijkbaar draait de economie gewoon door, ondanks alle gekkigheid daar boven. Er zijn civiele organisaties die hun verantwoordelijkheid nemen en die waar dat nodig is, taken van de overheid overnemen. Er zijn bedrijven en particulieren die diep in de buidel tasten zodat de kunsten kunnen bloeien. En blijkbaar zijn er in brede lagen van de samenleving nog steeds mensen die naar elkaar omkijken en elkaar de hand reiken. Wie zelf in Zuid-Afrika is geweest, kent vast wel zo’n middenklassegezin dat ervoor zorgt dat de huishulp en de tuinman een behoorlijk huis hebben om in te wonen, dat ze na hun pensioen verzorgd achterblijven en dat hun kinderen na school kunnen gaan studeren. Of een stevige mama in de townships, die het geld dat ze heeft verdiend met haar bed & breakfast terugpompt in de gemeenschap, bijvoorbeeld door een gaarkeuken op te zetten, zodat de kinderen uit de buurt niet met een lege maag naar school hoeven. Hoe vaak word je er als toerist niet op gewezen dat je bedelaars geen geld moet geven, omdat het onmiddellijk weer aan tik en drank wordt uitgegeven? ‘Ik koop altijd een brood en wat drinken voor ze’, volgt er dan dikwijls meteen achteraan. En dan is er natuurlijk het verhaal van de zwarte miljonair die heeft beloofd om de helft van zijn kapitaal aan goede doelen weg te geven, en die zijn rijke vrienden heeft opgeroepen om hetzelfde te doen.

Dit zijn slechts enkele voorbeelden van de geweldige maatschappelijke betrokkenheid, gepaard aan een formidabele daadkracht, die wat mij betreft het échte ‘goede verhaal’ van Zuid-Afrika uitmaken. Dat wordt te weinig verteld, omdat de mensen die een ander helpen, zich daar niet graag op laten voorstaan. Of omdat ze niet beseffen dat het iets bijzonders is, wat ze doen. Maar als je zelf in een land woont waar het gemiddelde welvaartspeil veel hoger ligt en waar bijna alles piekfijn geregeld is, dan weet je dat die zorg voor elkaar helemaal niet zo vanzelfsprekend is. Het is dít Zuid-Afrika dat ik, als bitterheid en pessimisme de overhand dreigen te nemen, steeds voor ogen houd.

Breytenbach en Afrikaans geëer in Gent

Op Woensdag 3 Desember het die digter Breyten Breytenbach ’n eredoktoraat ontvang van die Universiteit van Gent. Die plegtigheid is bygewoon deur ongeveer 250 skrywers en akademici en het groot aandag in die Belgiese media gekry.

Volgens prof. Anne De Paepe, rektor van die Universiteit van Gent, het Breytenbach dié onderskeiding gekry vanweë sy betekenis as digter en beeldende kunstenaar én vanweë sy moedige verset teen apartheid, ’n verset wat gekom het met groot persoonlike opoffering. Vir die universiteit is die toekenning ’n manier om sy maatskaplike en mondiale betrokkenheid, asook die spesiale plek wat die kontinent Afrika binne die universiteit se internasionaliseringsbeleid het, te onderstreep, aldus De Paepe. Die Gentse universiteit het vanaf die vroeë jare ’90 bande opgebou met ’n groot aantal Suid-Afrikaanse universiteite. Vóór Breyten Breytenbach het ook aartsbiskop Desmond Tutu (2005) en Graça Machel (2008) ’n Gentse eredoktoraat ontvang. In Oktober 2014 het die universiteit tewens die Nelson Mandela gedenklesingreeks ingestel; die eerste lesing in hierdie reeks is gelewer deur prof. Brian O’Connell, voormalige rektor en vise-kanselier van die Universiteit van Wes-Kaapland.

Die feestelike toekenning van die eredoktoraat aan Breytenbach markeer tewens die oprigting van ’n nuwe instituut binne die fakulteit Lettere en Wysbegeerte in Gent, die ‘Gents centrum voor het Afrikaans en de studie van Zuid-Afrika’. Hierdie instituut wil bestaande navorsings- en onderwysaktiwiteite met betrekking tot Suid-Afrika en Afrikaans aan die Gentse universiteit saambind en uitbou. Een van hierdie aktiwiteite is byvoorbeeld die jaarlikse Internationaal Seminarie Afrikaans, wat sedert 2011 in Gent gehou word.

In sy dankwoord het Breytenbach, wat ’n deel van sy toespraak in Nederlands gehou het, onder meer gesê hy aanvaar die eredoktoraat ‘met ootmoed en dank en namens my mede-Suid-Afrikaanse skrywers’. Oor die maatskaplike veranderinge in Suid-Afrika na 1994 het hy gesê ‘ons weet nog nie of dit endgame gaan wees of ’n nuwe begin nie’. ‘Ons familieverhaal kom van ver’, het hy oor die taalkundige bande tussen Suid-Afrika en die Lae Lande gesê, maar hy het onmiddellik ook erkenning gegee aan sy voorouers uit Madagaskar en die Verre Ooste. ‘Ons is kreools’, aldus Breytenbach, ‘ons taal is gebore in die Suidooste wind.’ Hy het sy bekommernis uitgespreek oor die toekoms van Afrikaans, en die belang aangestip van ’n internasionale wetenskaplike instelling soos die Gentse sentrum as ‘n ‘sanctuary’, ’n skuilplek vir Afrikaans. Tot besluit het Breytenbach twee gedigte voorgelees: ’n ode aan sy Suid-Afrikaanse leermeester Marthinus Versfeld en ’n eerbetoon aan die Vlaamse digter Eddy van Vliet, ’n goeie vriend van Breytenbach wat in 2002 dood is. Met die keuse van hierdie twee gedigte het Breytenbach sy posisie as brûebouer tussen Suid-Afrika en die Lae Lande en sy waardering vir albei treffend geïllustreer.

Nadat sy jarelange vriend en uitgewer Laurens van Krevelen enkele nuwe gedigte van Breytenbach in Nederlandse vertaling voorgedra het, het Adriaan van Dis die slottoespraak gelewer. Of liewer: hy het ’n deel van sy lofsang op Breyten letterlik gesing. ‘Breytenbach het my lewe verander’, aldus Van Dis, ‘en daarvan wil ik getuigen, halleluja!’ Dit was Breytenbach se gedig ‘My vrou’, waarin hy sy liefde vir Yolande besing het, wat Van Dis se belangstelling in die Afrikaanse literatuur wakker gemaak het. Van Dis het ook genoem dat ’n indrukwekkende ry van Nederlandstalige digters, soos Gerrit Kouwenaar, Remco Campert, Bernlef, Herman de Coninck, K. Michel en Esther Jansma, al gedigte aan Breytenbach gewy het of op ’n ander manier deur Breytenbach beïnvloed is.

Die oprigting van die Gents Centrum voor het Afrikaans en de studie van Zuid-Afrika het verder gestalte gekry met ’n tweedaagse simposium oor Afrikaans en Suid-Afrika, ‘Die taal se stiltes’ (4 en 5 Desember). Die eerste dag was hoofsaaklik gewy aan taalpolitiek en geskiedenis, met bydraes van onder meer dr. Michael le Cordeur (‘Mandela se liefde vir Afrikaans’), prof. Wannie Carstens (‘Die toekoms van Afrikaans’), dr. Ineke van Kessel (‘Maatskappykritiek in die hedendaagse Afrikaanse letterkunde’), prof. Albert Grundlingh (‘Die impak van die Eerste Wêreldoorlog op Suid-Afrika’) en prof. Theresa Biberauer (‘Afrikaans as kreooltaal’). Die dag se lesings was van wisselende gehalte en hier en daar was daar ongerustheid oor die aangevoerde argumente. Hoewel die posisie van Afrikaans en kwessies rondom kreolisering, taalvariëteite en standaardisering spesifiek tot die belangstellingsgebied van die Gentse sentrum behoort, is dit die vraag of aktivistiese retoriek ook op ’n internasionale wetenskaplike platform tuishoort. Die tweede dag van die simposium het ’n meer tradisionele letterkundige karakter gehad, met gehaltelesings van onder meer prof. Louise Viljoen (die ‘duister gedig’ in Breytenbach se jongste poësie), prof. Ena Jansen (huiswerkers in die Afrikaanse literatuur) en Luc Renders (Karel Schoeman se Die uur van die engel).

Die oomblik waarop almal natuurlik gewag het, was Breytenbach se bydrae, ‘Van die os op die jas’. Tydens hierdie ‘causerie’ het Breytenbach twee stemme aan die woord gelaat: die ‘os’ (‘die vurige dromer’) en die ‘jas’ (‘die beleë wêreldreisiger’). Breytenbach het vooraf aangekondig dat hy, namate hy ouer word, al hoe meer wegbeweeg van direkte stellingnames en terugkeer na refleksie en persoonlike belydenis. Om te skryf, het Breytenbach onder meer gesê, beteken per definisie ‘vaslê’; dit is slegs ‘die vergestalting van beweging’. Hoewel dit vir die toehoorders moeilik was om die teks onmiddellik te deurgrond, het dit geklink asof Breytenbach al hoe meer die voorkeur gee aan ‘stil te word sodat die ruimte mag groei’. Gelukkig is hy ook nog altyd ‘versot op woorde’ en sal hy aanhou skryf, altyd op soek na ‘onderliggende waardes wat dalk nie aan tyd gemeet kan word nie’.

Nadat Charl-Pierre Naudé ’n paar van sy gedigte gelees het, het twee Gentse M-studente verslag gedoen van hulle navorsing, waarmee die nuwe sentrum bewys het daar is ’n lewendige belangstelling vir Afrikaans in Gent.

Breyten Breytenbach / Foto: Elize Zorgman

Dit verslag is geschreven in overleg met Netwerk24. Toen het stuk na tien dagen nog niet geplaatst was, heb ik besloten om het terug te trekken, aangezien ik mijn naam niet wil verbinden aan 'oud nieuws'.